از دیرباز سوگواری های مردم اردبیل در مراسم مختلف زبانزد خاص و عام بوده است. شکل جالب و منظم سوگواری در این استان باعث شده است که سوگواری های این منطقه نیز به یکی از جاذبه های گردشگری آن تبدیل شود. در ادامه در اصفهان تور به بررسی سوگواری های اردبیل می پردازیم :

دین و فرهنگ

از روزیكه بشر به وجود آفریننده ای برای جهان توجه یافته همواره در این صدد بوده است كه اولاً كما هوحقه بشناسد و به حقیقت كبریائیش پی ببرد. طبیعی است كه رشد مغزی و فكری انسان ، در ادوار مختلف تاریخ ،كیفیت وتصورات او را درباره مبداء و موضوع و نحوه تفكرش را تغییر داده و علتی كه در پنجاه قرن پیش برای ایجاد اشیاء و محیط زندگی به نظر لازم می آمده با خدائی كه در ده قرن قبل به عنوان خالق جهان توجیه می شده فرق كلی یافته است.

دین اردبیلیان قبل از اسلام

ساكنان باستانی اردبیل كه از طایفه ماد و بازماندگان بومیان اولیه بوده اند و به قول مورخان ، مذهب هورمزدپرستی داشته اند هنگامی كه زردشت قیام كرد و دردشت مغان و اردبیل و دامنه های سبلان به تبلیغ احكام دین پرداخته جمعی از مردم بدان آئین گرویده اند. از نوشته مورخان چنین بر میآید كه ما از آئین هورمزدپرستی اطلاعی نداریم ولی زردشت آن دین را از اباطیل و اوهام زدود و آئین زردشت همان دین اصلاح شده مردم باستان شد درآن صورت باید قبول كرد كه دین مذكور مثل آئین زردشت مبتنی بر ثنویت بوده و درمقابل هورمزد كه آفریننده نور و نیكی ها بوده است به وجود خبیثی نیز اعتقاد داشته اند كه خالق بدیها وتاریكیها بوده است و زردشت پس از آنكه آن دین را از خرافات پاك ساخته این دو منشاء قدرت رابه نامهای “اهورامزدا ” و ” انگره مینیو” یا اهریمن معرفی كرده است.

دین اردبیلیان بعدازظهور اسلام

پس ازآنكه اردبیل به دست سپاه عرب گشاده شد دین اسلام جانشین آئین گذشته گشت به طوریكه اولین مسجد جامع اسلام این شهر درسال ۳۵ یا ۳۶ هجری به وسیله اشعب بن القیس الكندی ساخته شد و اعتقاد به وجود یگانه ، جانشین ثنویت كیش زردشتی گردید مردم دراندك زمانی به احكام قرآن و اصول دیانت جدید آشنائی یافتند و اهل عطا ، كه وعاظ و مبلغین موظف اسلامی بودند ، آنان را به وظایف و تكالیف شرعی آگاه ساختند.

اردبیل ومذهب تشیع

در اردبیل نیز با آنكه مذهب شایع آئین شافعی بود باز كسانی به خاندان حضرت علی ارادت می ورزیدند و هروقت مقتضیات زمان برای ترویج آن كیش مساعد می گشت به تبلیغ تشیع می پرداختند. در اردبیل ، با نفوذ و قدرتی كه فرزندان شیخ صفی الدین به دست آوردند ، شیعیگری رواج یافت و شیخ جنید و شیخ حیدر صفوی ، جد و پدرشاه اسماعیل اول ، در زمان خود به حمایت از آن مذهب برخاستند وخود شاه اسماعیل نیز ،پس از آنكه بر اریكه قدرت تكیه زد ، آن را مذهب رسمی ایرانیان گردانید از آن تاریخ مردم این شهر مذهب تشیع اختیاركردند وكنون نیز بدان مذهبند. به هر حال شیعیان اردبیل امام دوازدهم راحی وغائب می دانند و معتقدند پس از آنكه به امر خدا ظهوركرد دنیا را پر از عدل و داد خواهد كرد.

تعلیم وتربیت از لحاظ تاریخ ، با پیدایش خود بشر تعلیم تربیت نیز آغاز گشته است با این تفاوت كه با وجود وحدت هدف ، محتوای این دوكلمه در هر دوره ای با دوره های دیگر متفاوت بوده است. ما در همان سده های اولیه اسلام به نام دانشمندانی از اردبیل برمی خوریم كه نه تنها درمحدوده آذربایجان نشر علم و دانش می نموده اند بلكه برخی از آنان ، مثل ابوجعفر بن محمد اردبیلی از حافظان بنام قرآن بوده اند آنچه دركتابهای تاریخ در باب مدارس قدیم این شهر به چشم می خورد حكایت ازآن دارد كه اردبیل در دوره های بعد نیز از مراكز مهم تعلیم و تربیت و علوم قدیمه بوده و مخصوصاً در زمان شیخ صفی الدین وفرزندانش رونق زیادی داشته است. به هر تقدیر شیوه تعلیم وتعلم قرنها در اردبیل به صورت متد قدیمی بوده وخانقاهها ومساجد و مدارس علوم دینی و مكتبخانه ها به عنوان عمده ترین مراكز آموزشی به شمار می آیند. تغییر شرایط جهانی وگشوده شدن باب علم و دانش در غرب كه حاصل رنسانس دركشورهای غربی بود شیوه آموزشی را تغییر بنیادی داده وآن را از هر جهت دگرگون كرد ایجاد مدارس جدید بابرنامه های آموزشی علوم ریاضی وتجربی وجغرافیا و جامعه شناسی و تشكیل دانشگاههای بزرگ و انجام تحقیقات و پژوهشهای وسیع علمی راه جدیدی را برای پویندگان دانش بشری گشود. با وجود اینكه تقریبا پنجاه سال پس از تاسیس دارالفنون درتهران اولین سنگ بنای مدرسه جدید در اردبیل به نام مدرسه نصریه توسط محمد ولیخان تنگابنی گذاشته شد ، اولین فعالیت آموزش عالی درشهرستان اردبیل از سال ۱۳۵۷ آغاز به كاركرد كه از آن زمان تا كنون دانشگاه پیام نور واحد اردبیل و دانشگاه آزاد واحد اردبیل و دانشگاه محقق اردبیلی و علوم پزشكی در رشته های مختلف و هم چنین ایجاد دانشگاهها درشهرستانهای تابعه براعتلای علم ودانش دراردبیل گام برمی دارند.

سوگواری های مذهبی

شاخسه ی

یك ماه قبل از حلول ماه محرم به خصوص از فردای عید قربان با تشكیل دسته های شاه حسینی ، كه در محل به شكل “شاخسه ی” عنوان می شد مراسم آغاز می گشت تقریبا یك ساعت از شب گذشته ، با دستور رئیس شاه حسینی ها صف بسته می شد در حالیكه حاضرین چوبدستی را مثل شمشیر در دست راست می گرفتند دست چپ را از پشت بركمر نفر سمت راست قرار می دادند و به این طریق صف فشرده و مرتبی به وجود می آوردند. صف مردان به صورت محیط دایره بزرگی درآمده ودر جواب اشعار و ابیاتی كه رئیس دسته با آهنگ تحریك كننده ای می خواند همه كلمه شاه حسین را كه به صورت شاخسه ی تلفظ می كردند اشعار سردسته كه بیشتر جنبه حماسه داشت آمادگی گویندگان را برای فداكاری در راه حضرت حسین بن علی بیان می داشت وآهنگ هیجان انگیز وحركت پای افراد نیز با آن موزون بود. اجرای این مراسم هم اکنون در اردبیل منسوخ شده است.

طشت گذاری در اردبیل

از مراسم دیگر عزاداری كه خاص اردبیل است یكی هم طشت گذاری در مساجد وتكایا است. سه روز به آغاز محرم مانده طشت گذاری آغاز می شد و روز اول محلات بزرگتر اقدام به طشت گذاری می كردند و این سنت امروز نیز معمول است هر یك از محلات چند روز پیش دعوتنامه ای برای علما وبزرگان می فرستادند و از آنها برای طشت گذاری دعوت می كردند و چون این مراسم بعدازظهر صورت می گرفت از اینرو شركت طبقات نیز میسر می شد. طشتها را از چند روز پیش از طشت گذاری تمیز می شستند و در جائی از مسجد آماده حمل به مسجد می كردند. حمل طشتها به این طریق بود كه دسته سینه زنان و زنجیر زنان به محلی كه طشتهای محله در آنجا بود می رفتند و ریش سفیدان وكسانی كه حامل طشتها بودند آنها را بر دوش گرفته و جلوی دسته حركت می كردند چون طشتها به مسجد می رسید آنگاه طشتها را در جای مخصوص خود، كه غالبا طاقچه بزرگی با سقف ضربی بود می گذاشتند و بلافاصله آنها راپر از آب میكردند. قرائت فاتحه كنار طشت در بعضی از مساجد تشریفات و شان مخصوصی داشت در بین مساجد اردبیل فاتحه مسجد جامع به ویژه در شب عاشورا ، معروفیت زیادی داشت ودعای آن به وسیله خانواده سید احمد حسینی و پدران او خوانده می شد.

تشریفات حركت یك دسته در خیابان

جلوتر از همه و در پیشاپیش دسته بیرق محله حمل می شد این بیرق نماینده آبرو و احترام محله و شعبات آن است. بعد ازآنها ریش سفیدان محله و بین این علمها ، طبل زنها وسینه زنها و زنجیر زنها قرار دارند هر یك از محلات و شعبات تابعه آن چنین دسته ای تشكیل داده و در آنروز معین پشت سر هم به سمت بازار حركت می كنند. وقتی دسته جلوی مسجد محله دیگری می رسد بزرگان و ریش سفیدان آن محله در حالیكه بیرق محله را همراه دارند ، به استقبال می آیند طبل و شیپورزنان دراین لحظه از طرف دسته نسبت به محله ای كه وارد می شوند ادای احترام می كنند و باآهنگ خاصی سلام می گویند. هر یك از دودسته زنجیرزنها و سینه چیها پس از ورود به میدان جلوی مسجد به ترتیب نوحه خوانی وعزاداری می كنند وپس از پایان آن از طرف محله ای كه وارد آن شده اند با چای و شربت پذیرائی شده آنگاه با آهنگ طبل وشیپور به طرف محله دیگر حركت می كنند.

تاسوعا ومراسم شمع گذاری

روز نهم محرم یعنی تاسوعا مراسم دیگری دارد در این روز اردبیلیان در۴۱ مسجد شمع روشن می كنند. این شمعها نذری است و معمولا اشخاص برای برآورده شدن حاجات خود چنین نذری می نمایند. وقتی افراد چنین دسته ای به مسجدی می رسند در كنار طشت آن در ظرفهای مخصوص شمع سوز ، شمع ها را روشن می كنند و از طشت می بوسند وحاجت خود را طلب می كنند وقتی كه آفتاب غروب می كند در بیشتر مساجد مردم و دسته های شمع گذار در كنار طشت گرد می آیند و فاتحه می خوانند.

عاشورا در اردبیل

روز عاشورا اردبیل نمای حزن انگیزی دارد ترتیب داخلی دسته ها امروز نیز رعایت می گردد. ولی در گذشته اجزای دیگری هم بر آنها اضافه می شدكه امروز متروك یا ممنوع میباشد و آنها اسرا ، كه دختربچه هائی بودندكه لباس سیاه برآنها میپ وشانیدند و بر شترهائیكه روی آنها فرشهائی می انداختند سوار می كردند وخاطره اسیران كربلا را زنده می نمودند و دیگری قمه زنها ، جوانان ومردانی بودند كه برای برآورده شدن حاجات خود در این روز قمه زدن برسر خود را نذر می كردند وبالاخره شبیه گردانها نیز كسانی بودندكه درآن روز با پوشیدن لباسهای مخصوص صحنه هائی را به صورت جنگ عاشورا در میدانگاههای جلوی مساجد ترتیب می دادند بیشتر شبیه ها مربوط به سرگذشت خود امام حسین درمیدان كربلا بود پایان این صحنه ها ، قمه زنان خود را به وسط میدان می انداختند وبا قمه های تیزی كه در دست داشتند بر سر خود مینواختند. ولی قمه زدن وشبیه درآوردن در سال ۱۳۱۰ خورشیدی از طرف دولت ممنوع گردید. مراسم عاشورا معمولاً حوالی ساعت یك بعد از ظهر پایان می یافت ولذا دسته ها به هم می خورد و هركسی برای صرف ناهار می رفت شب یازدهم شب شام غریبان خوانده می شد اول شب مردم در مساجد جمع می گشتند ودر حالی كه چراغها را خاموش میكردند عزاداری می نمودند. سخنگویان و نوحه خوانان غالبا درباره احوال حرم سرای حضرت حسین بن علی و عیالات و اطفال آن حضرت در چنین شبی مطالبی می گویند.

عزاداری شاخسی روستای اندبیل

عزاداری‌ها در هر روستایی با آداب و سنن همان روستا انجام م

ی‌شود، اما در روستای اندبیل خلخال این عزاداری با سبک خاصی انجام می‌شود.

اهالی روستای اندبیل عزاداری‌های سید و سالار شهیدان را به سبک خاص خود برگزار می‌کنند. مراسم عزاداری «شاه حسین» که در زبان محلی «شاخسی» گفته می‌شود و صدها سال در روستای اندبیل خلخال پیشینه تاریخی دارد با آداب و سبک خاصی انجام می‌شود که اهالی روستا با به دست گرفتن چوب‌دستی‌هایی و تکرار مضمون‌هایی در خصوص عاشورا و محرم به عزاداری می‌پردازند.

هماهنگی برگزاری این مراسم جلوه خاصی به مراسم «شاخسی» اندبیل بخشیده و اهالی شهر خلخال نیز به علت نظم در عزاداری «شاخسی» اندبیل در آن شرکت می‌کنند. هر روز که از ماه محرم می‌گذرد بر جمع عزاداران در میدان روستا اضافه شده و هر شب دسته عزاداری «شاخسی» بزرگ‌تر و بزرگ‌تر می‌شود به‌طوری که میدان منتهی به مسجد روستا مملو از اهالی می‌شود. طبق رسم خاص دسته‌های عزاداری «شاخسی» از مساجد دیگر و عباسیه اندبیل به‌سوی مسجد جامع آمده و عزاداران مسجد جامع از آن‌ها به گرمی استقبال می‌کنند.

پس از اینکه مراسم «شاه حسین» آغاز می‌شود دسته‌های حاضر یک‌صدا ندای لبیک یا حسین و اسم ائمه اطهار را تکرار کرده و در محوطه مسجد به عزاداری می‌پردازند. اهالی روستای اندبیل که ساکن سایر مناطق کشور هستند هم به دلیل شکوه عزاداری در روستا تا روزهای هفت و هشت محرم خود را به روستا رسانده و در مراسم تاسوعا و عاشورا همراه اهالی زادگاه خود به عزاداری می‌پردازند. بعد از عزاداری‌ها نیز اهالی محل و عزاداران در مسجد حاضر می‌شوند. در روستاهای خلخال از اولین روز ماه محرم مراسم و احسانات و نذری‌ها از منازل و مساجد و حسینیه‌ها آغاز شده و مردم از سفره احسانات بهره‌مند می‌شوند. در سطح شهر ایستگاه‌های صلواتی از مردم در حین برگزاری مراسمات عزاداری پذیرایی کرده و تا ساعاتی از نصف شب این پذیرایی در خلخال ادامه دارد.

تهیه و تنظیم : واحد تولید محتوای اصفهان تور