یکی از مناطق جالب و مذهبی استان یزد قدمگاه خرانق است. این قدمگاه که در باور مردم، قدمگاه امام رضا (ع) در راه مشهد بوده است آخرین مکانی به شمار می آید که آن حضرت در آنجا به استراحت پرداخته اند. با هم در اصفهان تور  نگاهی داریم به این مکان که قطعا دانستن درباره آن خالی از لطف نمی باشد.

مردم بسیاری برای بازدید از قلعه‌ی خرانق  که تا ۲۰ سال قبل هم مسکونی بوده است، به شهر اردکان یزد سفر می‌کنند و هنگامی که به این منطقه می‌آیند تازه متوجه می‌شوند که در کنار این قلعه، قدمگاه حضرت امام رضا (ع) وجود دارد. بر اساس گفته‌های مردم این عمارت کهن آخرین مکانی بوده که آن حضرت برای استراحت کاروان خود انتخاب کرده بود.

یکی از دیدنی‌ترین بخش‌های شهرستان اردکانِ استان یزد، خرانق است که مرکز بخشی (با وسعت تقریبی ۲۲۰۰۰کیاومتر مربع) به همین نام است. این روستا، در مسیر جاده اردکان به طبس و طریق‌الرضا قرار دارد. روستای خرانق از شمال به کوه هامانه، از جنوب به کوه خوانزاواشتری، از غرب به کوه بندر و چک چک و از مشرق به صحرا و ریگزارهای حد فاصل ساغند و خورانق محدود است. ارتفاعات خرانق در غرب روستا، جزء سه رشته کوه های مهم و مرتفع استان و در شمال شرقی آن محسوب می شود. این ارتفاعات از شمال شهر یزد تا منطقه خرانق امتداد دارد. خورانق بسیار قدیمی‌تر از یزد بوده و در گذشته، زرتشتیان در آن زندگی می‌کردند. بر اساس گزارش‌های به جا مانده از مورخان در سال ۲۴ هجری شمسی مصادف با دوازدهمین سال سلطنت یزگرد، از قدیمی‌ترین آبادی‌های منطقه نام برده شده که یکی از آنها خرانق است.

قلعه خرانق بر فراز تپه‌ای به جا مانده از دوران ساسانیان، یکی از بزرگ‌ترین قلعه‌های مسکونی روستایی استان یزد است و همانند نمایشگاهی است که غرفه‌های آن از خشت و گل ساخته شده است. این قلعه از آن مجموعه‌هایی است که نشانه‌هایی از مقاومت، برای حفظ موجودیت و اصالت را در خود دارد. مساحت این قلعه حدود ۱/۱ هکتار است و اطراف آن را حصارهایی احاطه کرده که موجب استحکام آن می‌شود. این بافت قدیمی بیش از ۸۰ خانه دارد که بیشتر آنها در دو یا سه طبقه، متناسب با توانایی اقتصادی و موقعیت اجتماعی قلعه‌نشینان، طراحی و ساخته شده است؛ اما هم اکنون قلعه کاملا خالی از سکنه شده است و تنها بعضی از اهالی، گاهی به خانه خود سر می‌زنند یا از آن به‌عنوان انبار و طویله از آن استفاده می‌کنند؛ البته تا حدود اوایل دهه۸۰، هنوز دو خانوار (یکی نیز به صورت فصلی) در داخل قلعه ساکن بودند.

موقعیت مکانی قدمگاه خرانق

قدمگاه خرانق در نزدیکی شهر اردکان و در حدود ۶۰ کیلومتری شمال‌شرقی استان یزد واقع شده است.

 

مسیر حرکت امام رضا از مدینه به مرو 

امام رضا (ع) در شهر مدینه ساکن بودند تا اینکه با قبول ولایتعهدی، به درخواست مأمون از مدینه به مرو هجرت می‌کنند. یکی از راه‌هایی که برای عزیمت امام رضا (ع) در ایران در نظر گرفته‌اند و معتقدند که ممکن است مسیر واقعی حرکت ایشان باشد، مسیری است که از جنوب ایران می‌گذرد. وقتی مأمون از امام رضا می‌خواهد ولایت عهدی را بپذیرد ، ابی ضحاک را مأمور می‌کند امام را از نواحی جنوبی ایران به مرو، محل اقامت مأمون، برساند.

مسیر عبور آن امام به این ترتیب بوده است ؛ مدینه –> بصره –> سوق الاهواز (اهواز امروزی) –> ارجان (بهبهان) –> استخر –> ابرقو –> یزد (ناحیه طبس) –> نیشابور –> طوس –> سرخس –> مرو

مسیر هجرت امام رضا (ع) در ایران به “طریق الرّضا ” معروف است. مسافران دیگری هم در طول تاریخ، قسمتی از این مسیر را پیموده‌اند که ناصر خسرو قبادیانی بلخی، شاه عباس صفوی و نادر شاه افشار از مشهورترین آنان هستند .

امروزه هم اگر شما از یزد به قصد طبس یا مشهد حرکت کنید، در کنار راه تابلوهایی می‌بینید که با عنوان “طریق الرّضا” همان راه تاریخی را یادآوری می‌کنند.

تاریخچه قدمگاه خرانق

از میان کتب تاریخی، مستوفی بافقی بیشترین قدمت را برای قلعه ذکر کرده است و قدمت آن را بیش از ۴۰۰۰ سال می‌داند. سپهری اردکانی ساخت خرانق و دو ناحیه دیگر در این منطقه را به سرداران اسکندر مقدونی نسبت می‌دهد که این احتمال بسیار ضعیفی است، چرا که قلعه‌ها و شهر قلعه‌ها از دوران اشکانی و ساسانی رونق بسیاری در ایران پیدا کردند، اما این منطقه می‌تواند ناحیه عبور اسکندر و سرداران او باشد از این رو، بر اساس این منبع، می‌توان بیشترین قدمت هسته اولیه روستا را در حدود ۲۳۰۰ سال عنوان کرد؛ اما صفاءالسلطنه نائینی و محمدحسین بن خلف برهان، ساخت خرانق را به بهرام گور یا یکی از عمال او نسبت می‌دهند. بر این اساس، قدمت قلعه را می‌توان حداکثر چندی بیش از ۱۵۰۰ سال دانست. اصطخری، ابن خردادبه، ابن حوقل و مقدسی، هر یک در کتاب‌هایشان درباره روستای خورانق، اهالی آن، قلعه تاریخی با برج و بارویش و راه رسیدن به این روستا مطالبی نوشته‌اند. علاوه بر آنان ژنرال گاردن، صفاءالسطنه نائینی و ایرج افشار نیز در سفرنامه‌هایشان از خرانق به تفصیل یاد کرده‌اند.

یکی از عوامل تداوم حیات روستا و حفظ موجودیت آن، راه فارس – کرمان – یزد به مشهد بوده که روستای خرانق یکی از منزلگاه‌های آن به حساب می‌آمده است. از مهم‌ترین وقایع تاریخی که در خرانق رخ داده، می‌توان به عبور و توقف حضرت ثامن الائمه (ع) در این روستا در قرن سوم هجری اشاره کرد. درباره مسیر عبور امام رضا (ع) از مدینه تا مرو، روایات متفاوتی وجود دارد و مسیرهای متفاوتی را بیان کرده‌اند؛ ولی بر اساس تحقیقات به عمل آمده، مسیر واقعی عبور امام (ع) از دل کویر و از طریق روستای خورانق به سمت خراسان بوده است: مبدأ این خط سیر، مدینه و مقصد آن، مرو بود. مسیری که مأمون تأکید داشت حضرت رضا (ع) را از آن عبور دهد، یکی از راه‌های متداول آن زمان به شمار می‌رفت. آن راه از مدینه به بصره و از طریق سوق الاهواز به فارس و پس از آن، از کویر و بیابان میان ایالات فارس و خراسان می‌گذشت و به مرو ختم می‌شد.

ایشان در طول مسیر برای استراحت و رفع خستگی کاروان، در شهر خرانق یزد اردو می‌زنند.

 

معماری قدمگاه خرانق 

جایگیری قلعه در کنار راه‌های ارتباطی و در عین حال، قرارگیری در حوزه آبگیر دشت کویر، تا حدود زیادی محدوده‌ای را که قلعه می توانست در آن مکان شکل بگیرد، معلوم می‌کند. قرارگیری در مجاورت مسیر عبور و مرور، حتی اگر از ابتدا در شکل‌گیری قلعه در این مکان، مؤثر نبوده باشد، عامل رونق آن به خصوص از قرن چهارم تا چندی پیش بوده است. اینکه خرانق به‌عنوان دومین منزلگاه کاروانیان یزد به مقصد خراسان به شمار می‌آمده، چه از نظر تأمین امنیت مسیر، به علت عبور کاروانیان و چه از نظر ایجاد امکان داد و ستد و تجارت، هر چند به صورت محدود، رونق زندگی و ثبات سرمایه را برای ساکنان قلعه فراهم می‌کرده است.

این اثر تاریخی آرامگاهی است که در پیرامون گورستان شهر خرانق بنا شده و از گل درست شده است و مساحت کمی دارد. همچنین روی یکی از دیوارهای این بقعه که به طرف قبله ساخته شده است سنگی به رنگ خاکستری دیده می‌شود که گویا در گذشته از این سنگ به عنوان محراب استفاده می‌کردند و کارشناسان طول ۲۹ و عرض ۲۷ سانتی‌متر را برای این سنگ رقم زده‌اند. نوشته‌هایی در مورد جهت حرکت امام رضا (ع) به همراه افرادش به خط نسخ روی این محراب به چشم می‌خورد و تاریخ درج شده در آن عدد ۵۹۵ را نشان می‌دهد و جالب است بدانید که به زبان فارسی و توسط شخصی به نام یوسف بن علی بن محمد نوشته شده است. متن روی سنگ «لا اله الا الله، محمد رسول‏الله، اميرالمؤمنين» است. قدمگاه خرانق یزد معروف به مشهدک بوده و مردم و اهالی این منطقه، مشهدك را محل عبادت و نماز حضرت امام علی بن موسی الرضا (ع) می‌دانند و به همین دلیل آن مکان را محترم و مقدس می‌شمارند و گاهی قاریان در آن به قرائت قرآن می‌پردازند.

کتیبه قدمگاه خورانق

مردمی که در شهر خرانق زندگی می‌کنند از این مقبره‌ی مهم و متبرک نگهداری می‌کنند و معتقدند امام رضا (ع) در این مکان به مناجات با خداوند پرداخته است.

در اطراف این کوشک قدیمی، بقعه‌‌ای وجود دارد که متعلق به فردی به نام بابا خادم است که گفته می‌شود از مریدان و خدمتگزاران امام رضا (ع) بوده است. وی در این سفر همراه امام بود و در بین راه دچار بیماری شد و از دنیا رفت. البته برای این گفته و اعتقادات قلبی نه سندی دارند و نه سیره نویسان مطلبی را بازگو کرده‌اند.یک بقعه گنبددار برای او ساخته شده، ولی نوع سنگ و کاشی‌های آن قدمتی ندارد.

همچنین در نزدیکی قدمگاه خرانق، کاروانسرایی به نام رباط شازده وجود دارد که محققان معتقدند به دستور محمد‌ولی‌میرزا، از فرزندان فتحعلی شاه، ساخته شده است.

 

تهیه و تنظیم : واحد تولید محتوای اصفهان تور

اردکان یکی از شهرهای بزرگ و تاریخی استان یزد است که البته مملو از آثار تاریخی و فرهنگی نیز هست. در این مطلب در اصفهان تور به بررسی جاذبه های گردشگری این شهر زیبا پرداخته ایم. با اصفهان تور همراه باشید.

اردکان یکی از شهرهای بزرگ استان یزد است که دارای سه بخش مرکزی، عقدا و خرانق است. اردکان سر راه تهران به کرمان و بندرعباس قرار دارد. این راه در قلب کویر مرکزی ایران واقع شده است. اردکان بعد از شهر یزد، از نظر وسعت و جمعیت، دومین شهر استان یزد است.

بافت تاریخی اردکان یکی از سالم‌ترین بافت‌های قدیمی ایران است که تاکنون از حوادث روزگار مصون مانده است. بافت تاریخی اردکان در منطقه کویری قرار گرفته و ساختمان‌های خشتی و گلی آن، به دلیل کم بودن بارش باران و برف، دور بودن از مرزهای جغرافیایی و مصون ماندن از هجوم بیگانگان، سالم و دست‌نخورده باقی مانده‌اند.

در این شهر، برج، بارو، حسینه‌ها، کاروانسراها، مساجد، آب‌انبارها، آسیاب‌ها و بادگیرهای مختلفی قرار دارد که در این مقاله به طور مختصر با برخی از آن‌ها آشنا خواهیم شد.

۱. پیر سبز چک چک اردکان

چک‌چک از زیارتگاه‌های زرتشتیان در اردکان است. این زیارتگاه هر سال ۴ روز که از ۲۴ خرداد آغاز می‌شود، میزبان زرتشتیانی است که برای نیایش به اینجا می‌آیند. جشن مهرگان هر سال در این زیارتگاه برپا می‌شود و زرتشتیان زیادی به این مکان می‌آیند.

زرتشتیان این زیارتگاه را پیر سبز می‌نامند. زیارتگاه پیر سبز چک‌چک در شهرستان اردکان و در کوه‌های میان اردکان و انجیره قرار دارد. این زیارتگاه امکاناتی مانند برق، آب آشامیدنی و تعدادی اتاق برای استراحت دارد.

«چک‌چک» یا «چک‌چکو» برگرفته از صدای قطرات آب است که از صخره می‌چکد و به داخل یک منبع ذخیره می‌ریزد.

 

۲. پیر سبز هریشت اردکان

پیر هریشت از دیگر زیارتگاه‌های زرتشتیان در اردکان است. آن‌ها بر این باورند که هریشت محلی است که یکی از کنیزهای بانوی یزدگرد ساسانی در آنجا ناپدید شده است.

این نیایشگاه هر سال در روز ۱۸ نوروز محلی برای جمع شدن زرتشتیان و انجام مراسم‌های چون جشن، پایکوبی و زیارت است.

زرتشتیان شریف‌آباد، جشنی با نام «جشن هیرومبا» برگزار می‌کنند. در این جشن آتشی برپا می‌شود که زرتشتیان برای تهیه هیزم آن، به نیایشگاه «پیر هریشت» می‌روند. آن‌ها پیش از غروب آفتاب در نیایشگاه پیر هریشت حضور دارند.

نیایشگاه و آتشکده پیر سبز هریشت در ۹۰ کیلومتری غرب یزد، ۱۵ کیلومتری اردکان در دامنه‌های کوه قرار دارد.

 

۳. مسجد جامع اردکان

مسجد جامع اردکان از بناهای تاریخی و مذهبی بافت قدیمی شهر است و به دوره صفوی تعلق دارد. ایوان و گنبد این مسجد در ۵۰۰ سال گذشته، ۵ بار تعمیر شده است. در این مسجد، زیراندازی وجود داشته که مربوط به سال ۱۰۱۶ قمری بوده و اکنون در موزه مردم‌شناسی اردکان نگهداری می‌شود.

در این مسجد، در ورودی زیبا و باارزشی وجود دارد که با صدها قطعه چوب پنج ضلعی، با ظرافت تمام ساخته شده است. دماغه‌ی در نیز ۴ قطعه فلز دارد (و جای ۴ قطعه دیگر خالی است) که روی آن‌ها با خط کوفی، کلمات «الله» و «محمد» نوشته شده است. مسجد جامع اردکان در اسفندماه سال ۱۳۷۷ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

۴. مسجد چرخاب

مسجد حاج محمد سعیدا که به چرخاب معروف است، در محله چرخاب اردکان قرار دارد. این مسجد از کوچه‌ای به حسینیه (میدان) چرخاب متصل می‌شود. مسجد دو بخش تابستانی و زمستانی دارد. دسترسی به وضوخانه مسجد از طریق کوچه‌ای که در مرز قسمت تابستانی و زمستانی مسجد قرار گرفته، امکان‌پذیر است.

قسمت تابستانی آن ۳ بادگیر دارد. این بخش تقریبا ۳۰ سال بعد از بخش زمستانی ساخته شده است. طاق و تویزه‌های کوتاه در مدخل ورودی شبستان، علاوه بر تامین گرما در زمستان، زیبایی خاصی به این مسجد داده است.

۵. خانه تقدیری اردکان

خانه تقدیری اردکان، عمارتی متعلق به یکی از تجار دوران قاجار در این شهر به نام تقدیری بوده است. این خانه به سبک خانه‌های یزد، به صورت چهار وجهی ساخته شده و دو بخش اعیان‌نشین و نوکرنشین دارد.

اتاق‌های آن پنج در یا سه در است که درها با شیشه‌های رنگارنگ و کوچک تزئین شده‌اند. اتاق‌های خانه در اطراف حیاط مرکزی قرار دارند. خانه تقدیری ۲ طبقه و یک بادگیر بلند نیز دارد.

۶. کاروانسرا و برج ارجنان

کاروانسرا و برج ارجنان از بناهای متعلق به دوره قاجار در اردکان هستند. بانی آن مرحوم حاجی شیخ آقابابا هرندی بوده است.

ارتفاع برج ۸ متر است. ارتفاع کاروانسرا از ۳ متر شروع شده و سه اتاقک دارد. برج در سمت شمال جاده و روبه‌روی رباط ارجنان قرار دارد. در گذشته این روستا در کنار جاده یزد-نایین قرار داشته و برج از رونق خوبی برخوردار بوده و کاروانسرای آن محل استراحت رهگذران و مسافران بوده است.

کاروانسرا و برج ارجنان در بخش مرکزی اردکان، روستای ارجنان قرار دارد. این اثر در سال ۱۳۸۴ ثبت ملی شده است.

۷. کوچه ضیایی

کوچه ضیایی یکی از کوچه‌های قدیمی اردکان است که در بافت قدیم آن قرار دارد. این کوچه از مسجد چرخاب تا خانه ضیایی امتداد دارد. کوچه ضیایی ساباط‌هایی (کوچه مسقف) دارد که معبری برای آرامش عابران بوده‌اند. این سقف‌ها به شکلی ساخته می‌شدند که رهگذران در مسیر خود در فضای سایه قرار بگیرند.

این کوچه اکنون قرار است به طرح پردیسان تبدیل شود. خانه‌های انصاری، ضیائی، مجد العلما (سروری) و خانه سنائی در این کوچه هستند که در این طرح تغییر کاربری داده و برای گردشگران آماده می‌شوند. خانه انصاری به محل اقامتی و هتل، خانه ضیایی به آشپزخانه و رستوران و خانه سروری با کاربری اداری، محل پذیرش میهمانان و گردشگران خواهد شد. خانه سنائی نیز به عنوان مرکز خدمات و پشتیبانی هتل در نظر گرفته شده است. در مجموع این چهار خانه‌ی تاریخی که ثبت ملی هم شده‌اند، به عنوان هتل و محل اقامت گردشگران، با نام «مجموعه پردیس اردکان» بهره‌برداری خواهند شد.

۸. موزه مردم‌شناسی اردکان

موزه مردم‌شناسی اردکان اولین موزه اردکان است که سال ۱۳۷۰ با تلاش‌های علی سپهری، محقق و پژوهشگر اردکانی افتتاح شد. این موزه ابتدا در تربیت معلم اردکان بود و سپس به زیرزمین کتابخانه فاضل منتقل شد.

این موزه اولین موزه مردم‌شناسی یزد و نخستین موزه خصوصی این استان است که امروزه بخش‌های مختلفی شامل مرم‌شناسی، گیاه‌شناسی، جانورشناسی، بخش فرهنگی، باستان‌شناسی، موزه کودک و بخش اسناد دارد.

از نظر محتویات و اشیای درون موزه، موزه اردکان گنجینه منحصربه‌فردی دارد که با تلاش مالک موزه و هدایای مردم اردکان گردآوری شده است.

۹. غار اشکفت یزدان

غار اشکفت یزدان در روستای هفتهر در کوه بلندی به نام اشگفت قرار دارد که در ۷۰ کیلومتری اردکان است. این غار ۳ حوضچه دارد و آب‌هایی که از سقف می‌چکیده در آن‌ها جمع شده است.

این غار باستانی، از غارهای مقدس زرتشتیان است و هر سال، تعداد زیادی از زرتشتیان هند به این غار می‌آیند و شبی را در آن می‌گذرانند. راه ورودی غار بسیار دشوار است، اما داخل غار محوطه وسیعی است که ظرفیت ۱۰۰۰ نفر را دارد.

بخشی از مسیر دسترسی به غار ماشین‌رو نیست و باید حدود ۲ ساعت پیاده‌روی کرده و از صخره‌های سنگی صعب‌العبوری گذر کنید که شیب نسبتا تندی هم دارند.

۱۰. پارک ملی سیاهکوه

پارک ملی سیاهکوه که گونه‌های جانوری و گیاهی نادری را در خود دارد، تنها پارک ملی استان یزد است که در شهرستان اردکان واقع شده است. متاسفانه به دلیل بی‌توجهی، این گونه‌های نادر در معرض تهدید قرار گرفته‌اند.

در حال حاضر بیش از ۷۸ هکتار از این منطقه حفاظت‌شده، عنوان پارک ملی را دریافت کرده است. با وجود بارندگی کم در سال‌های پرباران، تنوع گونه‌های گیاهی موجود در این پارک، شگفت‌انگیز است. گونه‌های جانوری موجود در این پارک نیز بی‌نظیر هستند.

 

تهیه و تنظیم : واحد تولید محتوای اصفهان تور