قدمگاه خرانق جای پای امام هشتم
یکی از مناطق جالب و مذهبی استان یزد قدمگاه خرانق است. این قدمگاه که در باور مردم، قدمگاه امام رضا (ع) در راه مشهد بوده است آخرین مکانی به شمار می آید که آن حضرت در آنجا به استراحت پرداخته اند. با هم در اصفهان تور نگاهی داریم به این مکان که قطعا دانستن درباره آن خالی از لطف نمی باشد.
مردم بسیاری برای بازدید از قلعه‌ی خرانق که تا ۲۰ سال قبل هم مسکونی بوده است، به شهر اردکان یزد سفر می‌کنند و هنگامی که به این منطقه می‌آیند تازه متوجه می‌شوند که در کنار این قلعه، قدمگاه حضرت امام رضا (ع) وجود دارد. بر اساس گفته‌های مردم این عمارت کهن آخرین مکانی بوده که آن حضرت برای استراحت کاروان خود انتخاب کرده بود.
یکی از دیدنی‌ترین بخش‌های شهرستان اردکانِ استان یزد، خرانق است که مرکز بخشی (با وسعت تقریبی ۲۲۰۰۰کیاومتر مربع) به همین نام است. این روستا، در مسیر جاده اردکان به طبس و طریق‌الرضا قرار دارد. روستای خرانق از شمال به کوه هامانه، از جنوب به کوه خوانزاواشتری، از غرب به کوه بندر و چک چک و از مشرق به صحرا و ریگزارهای حد فاصل ساغند و خورانق محدود است. ارتفاعات خرانق در غرب روستا، جزء سه رشته کوه های مهم و مرتفع استان و در شمال شرقی آن محسوب می شود. این ارتفاعات از شمال شهر یزد تا منطقه خرانق امتداد دارد. خورانق بسیار قدیمی‌تر از یزد بوده و در گذشته، زرتشتیان در آن زندگی می‌کردند. بر اساس گزارش‌های به جا مانده از مورخان در سال ۲۴ هجری شمسی مصادف با دوازدهمین سال سلطنت یزگرد، از قدیمی‌ترین آبادی‌های منطقه نام برده شده که یکی از آنها خرانق است.
قلعه خرانق بر فراز تپه‌ای به جا مانده از دوران ساسانیان، یکی از بزرگ‌ترین قلعه‌های مسکونی روستایی استان یزد است و همانند نمایشگاهی است که غرفه‌های آن از خشت و گل ساخته شده است. این قلعه از آن مجموعه‌هایی است که نشانه‌هایی از مقاومت، برای حفظ موجودیت و اصالت را در خود دارد. مساحت این قلعه حدود ۱/۱ هکتار است و اطراف آن را حصارهایی احاطه کرده که موجب استحکام آن می‌شود. این بافت قدیمی بیش از ۸۰ خانه دارد که بیشتر آنها در دو یا سه طبقه، متناسب با توانایی اقتصادی و موقعیت اجتماعی قلعه‌نشینان، طراحی و ساخته شده است؛ اما هم اکنون قلعه کاملا خالی از سکنه شده است و تنها بعضی از اهالی، گاهی به خانه خود سر می‌زنند یا از آن به‌عنوان انبار و طویله از آن استفاده می‌کنند؛ البته تا حدود اوایل دهه۸۰، هنوز دو خانوار (یکی نیز به صورت فصلی) در داخل قلعه ساکن بودند.
موقعیت مکانی قدمگاه خرانق
قدمگاه خرانق در نزدیکی شهر اردکان و در حدود ۶۰ کیلومتری شمال‌شرقی استان یزد واقع شده است.
مسیر حرکت امام رضا از مدینه به مرو
امام رضا (ع) در شهر مدینه ساکن بودند تا اینکه با قبول ولایتعهدی، به درخواست مأمون از مدینه به مرو هجرت می‌کنند. یکی از راه‌هایی که برای عزیمت امام رضا (ع) در ایران در نظر گرفته‌اند و معتقدند که ممکن است مسیر واقعی حرکت ایشان باشد، مسیری است که از جنوب ایران می‌گذرد. وقتی مأمون از امام رضا می‌خواهد ولایت عهدی را بپذیرد ، ابی ضحاک را مأمور می‌کند امام را از نواحی جنوبی ایران به مرو، محل اقامت مأمون، برساند.
مسیر عبور آن امام به این ترتیب بوده است ؛ مدینه –> بصره –> سوق الاهواز (اهواز امروزی) –> ارجان (بهبهان) –> استخر –> ابرقو –> یزد (ناحیه طبس) –> نیشابور –> طوس –> سرخس –> مرو
مسیر هجرت امام رضا (ع) در ایران به “طریق الرّضا ” معروف است. مسافران دیگری هم در طول تاریخ، قسمتی از این مسیر را پیموده‌اند که ناصر خسرو قبادیانی بلخی، شاه عباس صفوی و نادر شاه افشار از مشهورترین آنان هستند .
امروزه هم اگر شما از یزد به قصد طبس یا مشهد حرکت کنید، در کنار راه تابلوهایی می‌بینید که با عنوان “طریق الرّضا” همان راه تاریخی را یادآوری می‌کنند.
تاریخچه قدمگاه خرانق
از میان کتب تاریخی، مستوفی بافقی بیشترین قدمت را برای قلعه ذکر کرده است و قدمت آن را بیش از ۴۰۰۰ سال می‌داند. سپهری اردکانی ساخت خرانق و دو ناحیه دیگر در این منطقه را به سرداران اسکندر مقدونی نسبت می‌دهد که این احتمال بسیار ضعیفی است، چرا که قلعه‌ها و شهر قلعه‌ها از دوران اشکانی و ساسانی رونق بسیاری در ایران پیدا کردند، اما این منطقه می‌تواند ناحیه عبور اسکندر و سرداران او باشد از این رو، بر اساس این منبع، می‌توان بیشترین قدمت هسته اولیه روستا را در حدود ۲۳۰۰ سال عنوان کرد؛ اما صفاءالسلطنه نائینی و محمدحسین بن خلف برهان، ساخت خرانق را به بهرام گور یا یکی از عمال او نسبت می‌دهند. بر این اساس، قدمت قلعه را می‌توان حداکثر چندی بیش از ۱۵۰۰ سال دانست. اصطخری، ابن خردادبه، ابن حوقل و مقدسی، هر یک در کتاب‌هایشان درباره روستای خورانق، اهالی آن، قلعه تاریخی با برج و بارویش و راه رسیدن به این روستا مطالبی نوشته‌اند. علاوه بر آنان ژنرال گاردن، صفاءالسطنه نائینی و ایرج افشار نیز در سفرنامه‌هایشان از خرانق به تفصیل یاد کرده‌اند.
یکی از عوامل تداوم حیات روستا و حفظ موجودیت آن، راه فارس – کرمان – یزد به مشهد بوده که روستای خرانق یکی از منزلگاه‌های آن به حساب می‌آمده است. از مهم‌ترین وقایع تاریخی که در خرانق رخ داده، می‌توان به عبور و توقف حضرت ثامن الائمه (ع) در این روستا در قرن سوم هجری اشاره کرد. درباره مسیر عبور امام رضا (ع) از مدینه تا مرو، روایات متفاوتی وجود دارد و مسیرهای متفاوتی را بیان کرده‌اند؛ ولی بر اساس تحقیقات به عمل آمده، مسیر واقعی عبور امام (ع) از دل کویر و از طریق روستای خورانق به سمت خراسان بوده است: مبدأ این خط سیر، مدینه و مقصد آن، مرو بود. مسیری که مأمون تأکید داشت حضرت رضا (ع) را از آن عبور دهد، یکی از راه‌های متداول آن زمان به شمار می‌رفت. آن راه از مدینه به بصره و از طریق سوق الاهواز به فارس و پس از آن، از کویر و بیابان میان ایالات فارس و خراسان می‌گذشت و به مرو ختم می‌شد.
ایشان در طول مسیر برای استراحت و رفع خستگی کاروان، در شهر خرانق یزد اردو می‌زنند.
معماری قدمگاه خرانق
جایگیری قلعه در کنار راه‌های ارتباطی و در عین حال، قرارگیری در حوزه آبگیر دشت کویر، تا حدود زیادی محدوده‌ای را که قلعه می توانست در آن مکان شکل بگیرد، معلوم می‌کند. قرارگیری در مجاورت مسیر عبور و مرور، حتی اگر از ابتدا در شکل‌گیری قلعه در این مکان، مؤثر نبوده باشد، عامل رونق آن به خصوص از قرن چهارم تا چندی پیش بوده است. اینکه خرانق به‌عنوان دومین منزلگاه کاروانیان یزد به مقصد خراسان به شمار می‌آمده، چه از نظر تأمین امنیت مسیر، به علت عبور کاروانیان و چه از نظر ایجاد امکان داد و ستد و تجارت، هر چند به صورت محدود، رونق زندگی و ثبات سرمایه را برای ساکنان قلعه فراهم می‌کرده است.
این اثر تاریخی آرامگاهی است که در پیرامون گورستان شهر خرانق بنا شده و از گل درست شده است و مساحت کمی دارد. همچنین روی یکی از دیوارهای این بقعه که به طرف قبله ساخته شده است سنگی به رنگ خاکستری دیده می‌شود که گویا در گذشته از این سنگ به عنوان محراب استفاده می‌کردند و کارشناسان طول ۲۹ و عرض ۲۷ سانتی‌متر را برای این سنگ رقم زده‌اند. نوشته‌هایی در مورد جهت حرکت امام رضا (ع) به همراه افرادش به خط نسخ روی این محراب به چشم می‌خورد و تاریخ درج شده در آن عدد ۵۹۵ را نشان می‌دهد و جالب است بدانید که به زبان فارسی و توسط شخصی به نام یوسف بن علی بن محمد نوشته شده است. متن روی سنگ «لا اله الا الله، محمد رسولالله، اميرالمؤمنين» است. قدمگاه خرانق یزد معروف به مشهدک بوده و مردم و اهالی این منطقه، مشهدك را محل عبادت و نماز حضرت امام علی بن موسی الرضا (ع) می‌دانند و به همین دلیل آن مکان را محترم و مقدس می‌شمارند و گاهی قاریان در آن به قرائت قرآن می‌پردازند.
کتیبه قدمگاه خورانق
مردمی که در شهر خرانق زندگی می‌کنند از این مقبره‌ی مهم و متبرک نگهداری می‌کنند و معتقدند امام رضا (ع) در این مکان به مناجات با خداوند پرداخته است.
در اطراف این کوشک قدیمی، بقعه‌‌ای وجود دارد که متعلق به فردی به نام بابا خادم است که گفته می‌شود از مریدان و خدمتگزاران امام رضا (ع) بوده است. وی در این سفر همراه امام بود و در بین راه دچار بیماری شد و از دنیا رفت. البته برای این گفته و اعتقادات قلبی نه سندی دارند و نه سیره نویسان مطلبی را بازگو کرده‌اند.یک بقعه گنبددار برای او ساخته شده، ولی نوع سنگ و کاشی‌های آن قدمتی ندارد.
همچنین در نزدیکی قدمگاه خرانق، کاروانسرایی به نام رباط شازده وجود دارد که محققان معتقدند به دستور محمد‌ولی‌میرزا، از فرزندان فتحعلی شاه، ساخته شده است.
