تاریخچه
تاریخ آغاز ساخت این بنا به سال ۱۲۵۸ هـ.ق و پایان ساخت ۱۲۶۵ هـ.ق می باشد ( ۸ سال ). این بنای باشکوه که آخرین بنای معظم ساخته شده در دوران انحطاط معماری و هنر ایران می باشد توسط معماری به نام استاد شعبانعلی پشت مشهدی ساخته می شود. مشهور است که این معمار بنام با دستمزد دریافتی اش برای ساخت مسجد آقابزرگ ، رواقی را در حرم حضرت امام رضا (ع) می سازد. نقاشی های بنا بدست استاد حاج محمدباقر قمصری انجام شده و کتیبه های بنا کار استاد اسدالله ، استاد محمدحسین کاشی و استاد حاج ابراهیم معارفی می باشد.

وجه تسمیه ی مسجد :
مجتهد بزرگ کاشان ملا محمد مهدی نراقی ( ملا محمد بن ابیذر) فرزند آخرش موقعی به دنیا می آید که خودش فوت می کند ، بنا به رسم آنزمان نام پدر را بر فرزند می گذارند و پس از مدتی فرزند هم مجتهد می شود و مردم کاشان به دلیل این تشابه اسمی به پدر « آقا بزرگ » و به فرزند « آقا کوچک » می گویند . محمد شاه قاجار در راه سفر به اصفهان چند روزی در کاشان اقامت و طی آن با علمای شهر و از جمله با ملامحمد مهدی ( آقا کوچک ) ملاقات می کند ، متوجه می شود که ایشان از لحاظ علمی بسیار بالا هستند ، به مردم کاشان امر می کند از این به بعد به ایشان هم آقا بزرگ بگویند و به حاج محمد تقی خانبان (حاکم وقت شهر) هم دستور می دهد تا این مسجد و مدرسه را برای ایشان بنا کرده و دختر خود را به عقد ایشان درآورند .
در جلسه ای که شاه و علما داشتند شاه پس از دیدن مقام علمی ملامحمد مهدی از ایشان و علما خواست تا از او درخواستی داشته باشند . ملا محمد مهدی می گوید پشه ها را از ما دور کن! شاه گفت درخواستی از من بکنید که بتوانم آن را اجابت کنم . من از انجام این کار عاجزم ، گفتند برای ما رعیت ها مسجدی بنا کنید تا در آن نماز بخوانیم و شاه آنگونه که شرحش رفت این درخواست را اجابت کرد .

بخشهای مختلف بنا :

پیرنشین ها :
در قسمت ابتدایی بنا دو سکو در دو طرف بنا برمی خوریم به نام پیرنشین ، علت تعبیه این سکوها هم این بوده است که اشخاصی که از کوچه عبور می کنند اگر باری بر دوش دارند برای رفع خستگی بار خود را روی این سکوها قرارداده و استراحت کنند و دلیل بعدی و مهمتر ؛ افراد سالمند و پیر بوده اند تا روی آنها به استراحت بپردازند.

کتیبه مالیاتی :
در بالای درب ورودی مسجد ( قسمت بیرونی ) به کتیبه ای ( لوح ) سنگی برمی خوریم که فرمان معافیت مالیاتی بنا از طرف محمد شاه قاجار می باشد و مضمون آن از این قرار است :
« به حکم محکم شاهنشاه عادل ، بأذن محمد شاه قاجار خلدا… ملکه و احسانه ، حسب الخواهش جناب شریف آداب حجت الاسلام ملامحمد مهدی نراقی ، منال دیوانی قصابی و دباغی کاشان به موجب فرمان مبارک مقرر آمده از تکالیف دیوانی معاف شد ، خلاف کننده به لعنت خدا گرفتار شود فی المحرم ۱۲۵۶ »
در سر در این مسجد ۳۲ یا ( ۲۳ ) نوع هنر کار شده است .

درب ورودی :
تعدادی میخ در آن به کار رفته شده که تعداد آنها در دولنگه درب دقیقاً ۶۶۶۶ عدد به تعداد آیات قرآن کریم می باشد. استفاده از این میخ ها دوعلت دارد :
۱- در قدیم هنگام هجوم اقوام مهاجم ، مردم داخل مسجد پناه می گرفته اند ، استفاده از این میخ ها داخل در باعث می شود تا در استحکام فوق العاده ای یافته و شخص مهاجم از بیرون به هیچ وجه نتواند با تبر در را خُرد کند .
۲- علتی که باعث شده بعد از ۱۸۰ سال در هنوز اینقدر سالم بماند این است که میخ بعد از مدتی داخل چوب زنگ می زند و حالت تُردی به چوی می دهد که موریانه از آن خوشش نمی آید و به آن کاری ندارد .
روی دو دستگیره در هم دو بیت شعر از سعدی نوشته شده : « زیبا تر از تو در نظرم هیچ منظری / کس درنیامدست به این خوبی از دری / اول منم که در همه عالم نیامده / دیگر نیاورد چو تو فرزند مادری ».

راهروهای اطراف :
علت تعبیه این راهرو افراد سالمند بوده اند تا به راحتی از آن عبور نمایند . قسمت بعدی برآمدگی است به نام « پاچنگ » و علت تعبیه آن هم اینست که شخصی که از بیرون داخل مسجد می شود از دالان های کناری عبور کند تا احترام و قداست مسجد حفظ گردد .

مهتابی یا زمستانه نشین :
هنگام زمستان از آن استفاده می شده است ، سنگ هایی در وسط آن وجود دارد که علت تعبیه آنها تأمین نور اتاق های پایین است . جنس سنگ ها مرمر است و مرمر تنها سنگی است که نور از آن عبور می کند . مسجد آقا بزرگ تنها مسجد ۵ طبقه ی دنیای اسلام می باشد.
سبک به کار رفته در این مسجد گودال باغچه بوده و مزایای اصلی استفاده از این سبک عبارتست از: ۱- ضد زلزله شدن بنا ۲ – استفاده از مصالح برداشته شده از کف در دیوارها و طاق ها به عنوان خشت و گل

شبستان :
به محض ورود به داخل شبستان هر مسجدی اولین قسمتی که توجه ما را به خود جلب می کند « قبله و محراب » شبستان است ولی در مسجد آقا بزرگ بر خلاف بقیه مساجد و پیرو اصل رعایت تقارن توسط معمار؛کنار شبستان بنا گردیده است (نه در وسط).
جهت قبله ی محراب با عبارت « یا قاضی الحاجات » مشخص گردیده است . اطراف محراب کتیبه ای با خط ثلث (سوره های شمس و اعلی) و از جنس ساروج وجود دارد . بالای محراب هم برای انعکاس بیشتر صدای پیش نماز در کل مسجد کانالی تعبیه گردیده است .

قسمت زیر گنبد (مقصوره) :
معماراین قسمت را با ۴ ضلع سپس ۸ و ۱۶ و… آغاز کرده تا به دایره رسیده و نهایتاً دایره ها را به شمسه ای رسانده که در معماری نشانه ی احدیت و یگانگی خداوند متعال می باشد . فضای داخلی گنبد با کتیبه ای از سوره فتح تزئین گردید است.
گنبد این مسجد نیز سه لایه است . بیشترین محیط دایره برای گنبد ۵۰ متر و ارتفاع نوک گنبد از سقف مسجد حدود ۱۸ متر می باشد.

حیاط برف انداز :
حیاطی است در قسمت انتهایی بنا جهت تخلیه برف های گنبد، در وسط آن چاهی تعبیه گردیده تا برف ها به مرور آب شده و از طریق آن تخلیه شوند. نحوه برف روبی بام مسجد نیز در نوع خود جالب بوده. زنجیری به نوک گنبد متصل بوده و با گردش زنجیر، برف نشسته بر فضای بیرونی گنبد تراشیده و به حیاط برف انداز ریخته می شده است.
زیر حیاط برف انداز چاهی قرار دارد که بین مردم کاشان به چاه امام زمان معروف است و مردم برای برآورده شدن حاجاتشان در کنار این چاه نماز می خوانند و عریضه داخل چاه می اندازند .
حیاط های اطراف شبستان تقارن ندارند یکی مسقف و محصور و دیگری بدون سقف و از ۴ طرف آزاد می باشد .در توضیح این عدم تقارن باید بگوییم که زمان ملامحمد مهدی صاحب اولیه دو حیاط قرینه ی هم بوده اند ولی بعد از مدتی فرزند ملا محمد مهدی اطراف یکی از آنها را پوشانده و مسقف می کند و شبستان مسجد را به آنجا انتقال می دهد.

در قسمت چپ محوطه حیاط اصلی ( از درب ورودی ) مقبره ای می بینیم متعلق به خاندان نراقی که فرزند و نبیره و فرزند نبیره ی ملا محمد مهدی (شهید علی) در آن خاک هستند . خود ملامحمد مهدی در قم و پدرش (ملا محمد مهدی بزرگ) در صحن صغیر حضرت علی (ع) در نجف مدفون می باشند.
در این مقبره از درهای « اُرُسی » ( عمودی باز شو ) استفاده شده که در آنها هنر گره چینی زیبایی را می توانیم رویت کنیم .
بنای مسجد و مدرسه ی آقا بزرگ مجهز به دو عدد بادگیر هم می باشد . همچنین در این مسجد تاکنون چند فیلم و مجموعه تلویزیونی و سینمایی هم ساخته شده که مشهورترین آنها : طوقی ، عیاران و ملاصدرا می باشد.
بنای مسجد و مدرسه آقابزرگ در تاریخ یازدهم آذرماه سال ۱۳۳۰ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تهیه و تنظیم : واحد تولید محتوای اصفهان تور

در این مقاله اصفهان تور ، بصورت اختصاصی به مطالعه و بررسی تاریخ شهر اصیل و زیبای کاشان پرداخته است . علاقمندان عزیز این مطلب جذاب  را از دست ندهید .

در دوران بارانی بین آخرین دوره های یخچالی (زمین شناسی) به نظر می رسد در مرکزایران دریای پهناوری گسترده بود. این دریا با شروع عهد خشکی به تدریج کوچک و خشک شد که اکنون در محل آن کویر بزرگ مرکزی برجاست و بشر در دوره استقرار در روستاها دراطراف این محل اسکان یافته است چنان که قدیمی ترین تمدنها را می توان در حاشیه هلالی شکل کویر یافت.

یکی از قدیمی ترین تمدنهای این حاشیه تمدن سیلک است. تپه های موسوم به سیلک واقع در ۲ کیلومتری جنوب غربی کاشان یکی از کهن ترین مراکزاستقرار بشر در فلات مرکزی ایران به شمار می آید. حدود هفت هزار سال پیش مردم سیلک پایه و اساس تمدنی را بنیان نهادند که در دوره های مختلف پیشرفت شایانی را بدست آورد. نشانه هایی از این پیشرفت و ترقی را می توان در آثار سفالین و اشیاء مسی ومفرغی بدست آمده از این تپه ها (تپه های شمالی و جنوبی سیلک) که امروزه زینت بخش اکثر موزه های معتبر ایران و جهان است، مشاهده کرد. اقوام سیلک که دارای ابداعات و نوآوری های فراوانی در صنایع آن دوران بوده اند، با تمدن بین النهرین و مناطق دیگر ایران ارتباطات فرهنگی و اقتصادی داشته اند. تمدن سیلک به عنوان یکی از نخستین تمدن های دشت نشین برای باستان شناسان از اهمیت قابل توجهی برخوردار می باشد. خاصه آنکه در کوزه گری و نگارگری و استفاده از آجر پخته در بنای ساختمانها و موارد متعدد دیگربه پیشرفتهای قابل ملاحظه ای رسیده بودند. گرچه ردپای این تمدن ناگهان در تاریخ گم می شود و مردم سیلک بر اثر هجوم اقوام تار و مار و گریزان می شوند، اما برخی بر این عقیده اند که ساکنان سیلک پس از ویرانی شهر و دیارشان به چشمه ساران به ویژه نیاسرو نوش آباد پناه برده و آبادی هایی را بوجود آورده اند. با توجه به اینکه در منطقه کاشان آثاری از دوره هخامنشی و اشکانی وجود ندارد و پژوهش های باستان شناسی نیز دراین منطقه بسیار محدود بوده است از تمدن این دوره در کاشان اطلاعات زیادی در دست نیست. لیکن کشف سکه های نقره متعلق به دوران هخامنشی و اشکانی در این منطقه نشان از رد پای تاریخ دوره هخامنشی و سلوکی دارد. کشف گنجینه ای متعلق به اواخر هزاره اول قبل از میلاد در روستای مرق گواهی بر امتداد مدنیت در منطقه کاشان تا اواخر دوره هخامنشی است. گرچه اخبار و مدارکی از دوره اشکانیان در این منطقه بدست نیامده است اما قراین متعدد تاریخی خبر از آبادانی و رونق کاشان در دوره ساسانیان می دهد. وجود آتشکده های نیاسر، خرمدشت و نطنز، اشارات مولف تاریخ قم به مناطق باستانی چون نیاسر و نوش آباد ، اخباری مربوط به یک شهرک دوره ساسانی به نام سارویه درمنطقه کاشان که به گزارش تاریخ نویسان تا دوره اولیه اسلامی نیز آثاری از آن برجای بوده است همگی گواهی بر این مدعاست.

کاشان در دوران اسلامی همراه با قم، اصفهان،همدان و … از جمله شهرهای بلاد جبال یا عراق عجم محسوب می شود. تاریخ نویسان فراوانی از مردان نام آور و جنگجوی کاشان در این عصر (دوران ساسانی) سخن به میان آورده اند که در جنگ های بسیار شرکت کرده اند » اعثم« کوفی تاریخ نویس بزرگ عرب ازحضور ۲۰ هزار سوار جنگجوی قم و کاشان یاد کرده است که در جنگ »نهاوند« حضور داشتند.

مورخان و سفرنامه نویسان اوایل دوران اسلامی از عقرب های فراوان در کاشان و شیعهب ودن مردمانشان به عنوان اصلی ترین ویژگی آن یاد کرده اند و کاشان را به عنوان شهرکوچکی معرفی نموده اند.
کاشان در نخستین دهه های قرن اول هجری با هجوم عربها روبرو شد و پس از مقاومت های بسیار با از دست دادن استحکامات خود، تسلیم شده به تاراج رفت، حمداب مستوفی در نزهه القلوب بنای شهر کاشان را در دوران اسلامی به زبیده خاتون همسر هارون الرشید نسبت داده و در این مورد می نویسد:

در قرن دوم هجری مسلمانان در جایی به نام چهل حصاران زندگی می کردند.

کاشان در دوران آل بویه از رونق و آبادی خاصی برخوردار بود و صنعت سفالگری و فلزکاری آن شهرت فراوان داشت چنان که مقدسی در این زمان از کاشان چنین یاد می کند: کاشان شهری آباد و روستاهای نیکو دارد، کشتزارهای بسیار ، گرمابه نیکو و نعمت فراوان و دارای دژ وخندقی است.

کاشان در دوران آل بویه بواسطه ظهور سلاطین شیعی و نفوذ آنان برخلیفه بغداد مورد توجه بیشتری قرار گرفت و به همراه قم از عنایت آل بویه و وزیردانشمند آنان صاحب بن عباد بی نصیب نماند.

با آغاز قرن پنجم و روی کار آمدن حکومت سلجوقیان، کاشان اهمیت و اعتبار روز افزونی یافت و در این زمان مردان بزرگ ونام آوری از این شهر به خدمت حکومت درآمده و به مدارج عالی رسیدند. چنان که راوندی می نویسد: اغلب وزارء و مستوفیان و دبیران دربار، کاشانی بودند، هنر و علم در این زمان کمال یافت و کاشان محل و منشاء فضل و ادب شد. در این دوره ، شهر توسعه یافت و بناهای عمومی فراوان و گوناگونی مانند مسجد، مدرسه، خانقاه، دارالشفاء و کتابخانه ساخته شد.

بیشتر بناهایی که در دوره سلجوقیان بنا شده است به دلیل زلزله های پی در پی ویران شده و از میان رفته اند‏، لیکن آنچه باقی مانده، نشانی از توسعه و آبادی کاشان در این عصر می باشد. مهمترین آثار بجای مانده از این بناها مسجد جامع است که در این دوران (سلجوقیان) بازسازی شده و دارای گنبدی آجری و مناره ای مزین به خط کوفی با تاریخ ۴۶۶ هـ .ق است. علاوه بر آن مناره پنجه شاه ، برج و باروی شهر، بند قمصر و قلعه جلالی از دیگر بناهای معروف این عصر به شمار می روند.

دردوران سلجوقیان‏ کاشان به ترقی و آبادانی قابل ملاحظه ای رسید. کثرت آثار تاریخی دراین دوره و وجود مدارس متعددی که در این دوره در کاشان تاسیس شد و نیز ظهور دهها دانشمند کاشانی در این مقطع گواهی بر مدنیت و پیشرفت این شهر بوده است. کاشان دراین دوره آنچنان که در کتاب راحه الصدور و دیوان ابوالرضا راوندی آمده است دوبار توسط میاجیق یکی از سرداران خوارزمشاهی و ملک سلجوق بن محمد بن ملکشاه سلجوقی مورد هجوم قرار گرفته است.
در هر دو هجوم شهر کاشان به واسطه برج و بارو و پایمردی وجوانمردی اهالی در امان مانده است. اما روستاهای بی دفاع مورد قتل و غارت واقع شده اند.

کاشان در قرن هفتم با حملات وحشیانه مغولان صدمات فراوانی دید و بخشی ازشهر ویران شده و به غارت رفت ولی دیری نپائید، که به دلیل رونق کارگاهها و بافت انواع قالی، پارچه، ساخت کاشی و سفال دوباره حیات خود را بازیافت. در این دوره بناهای تازه ای ساخته شد و بازار نیز گسترش یافت. در زمان جهانشاه قراقویونلو بناهای معتبر دیگری هم ساخته شده که برخی از آنها هنوز پابرجاست از جمله میدان سنگ و بناهای اطراف آن که به همت عماد الدین محمود بنا گردید. پس از برقراری حکومت مغولان در ایران و قبول اسلام و تشیع توسط ایلخانان مغولی، کاشان از شهرهای آباد و پر رونق ایران به حساب می آمده است. حتی غازان خان سلطان مغولی پس از اینکه به مذهب شیعه درآمد، عنایت خاصی به کاشان داشته و عمارات قابل توجهی در این شهر بنا کرده است.

معروف ترین عالمان کاشانی دوره سلجوقی و مغول عبارتند از:

محمد بن علی بن سلیمان راوندی مولف راحه الصدور درباره تاریخ سلجوقیان ، علامه قطب راوندی، سیدفضل ا… ضیاء الدین ابوالرضا عالم فقیه و ادیب ـ حکیم فضل الدین کاشانی معروف به باباافضل ـ عارف نامی عبدالرزاق خان کاشانی از شاگردان مکتب ابن عربی ـ عزیزالدین محمود کاشانی و غیاث الدین جمشید کاشانی، حکیم، منجم و ریاضی دان نامی که به سبب تبحر و تالیفات در ریاضی و نجوم شهرت جهانی دارد.

با روی کارآمدن حکومت صفوی درقرن دهم هجری، اهالی کاشان، شیعیانی مومن بودند و از حکومت آنان استقبال کردند. اگرچه زلزله ویرانگر سال ۹۸۲ هـ . ق ضربه سختی به بناهای شهر وارد آورد لیکن در این دوره از تاریخ کاشان در شئون مختلف ترقی فراوانی کرده و به منتها درجه شهرت دست یافت. صنعت و هنر بافندگی در این شهر به اوج ترقی و شکوفایی رسیده و بهترین و زیباترین انواع پارچه های ابریشمی،کتان، مخمل، مرغوبترین قالی های پشم و ابریشم درکارگاههای نساجی کاشان بافته می شد. چنانکه شاردن سیاح فرانسوی می نویسد: اساس ثروت و حیات مردم کاشان از صنایع نساجی و ابریشم بافی و تهیه قطعات زربفت و نقره بافت تشکیل شده است. عصر صفوی بهترین دوره رونق و آبادانی کاشان بوده است. دهها اثرتاریخی در شهر و حومه آن و ظهور دهها عالم و فقیه کاشانی در این دوره همگی نشان گرعصر طلائی کاشان در این دوره می باشد. سلاطین شیعه صفوی پس از اینکه اصفهان را بهعنوان پایتخت برگزیدند و به کاشان که از مهمترین کانون های شیعه نشین بود توجه شایانی کرده و ضمن سفرهای متعدد به این شهر اماکن رفاهی و مذهبی بسیاری را به یادگار گذاشتند. اهمیت کاشان در این دوره به حدی است که سفرنامه نویسان از این شهربه عنوان پایتخت مذهبی ایران یاد کرده اند.

بازار کاشان در این دوره نیز رونق و گسترش یافت، شاه عباس در وسط بازار، چهارسوق تازه ای به نام قیصریه مشتمل بر دکان ها و کاروانسراهای مجلل بنا نهاده، دهها بقعه متبرکه بازسازی و نوسازی گردیده و کاروانسراها و مساجد با شکوهی ساخته شد. یکی از ارزنده ترین و مجل ترین بناهای این دوران باغ فین است که در ۵ کیلومتری جنوب کاشان بنیان نهاده شد.

مشهورترین عالمان دوره صفوی عبارتند از:

ملافتح ا… کاشانی، متکلم، فقیه، مفسر و ادیب وصاحب آثار متعدد ـ ملامحسن فیض کاشانی که از وی دهها آثار در زمینه های حکمت، کلام،اخلاق، عرفان و … برجای مانده است ـ کلیم کاشانی ـ محتشم کاشانی، مدیحه سرای نامی دوران صفویه.

در اواخر دوران صفویه کاشان دوبار مورد هجوم افغان ها قرار گرفت. دریکی از این هجوم ها که در زمان حسنقلی خان حاکم افشاری کاشان صورت گرفت. اهالی روستاهای کویر کاشان همانند نوش آباد و نصرآباد مورد قتل و غارت قرار گرفتند اما این بار نیز برج و بارو و تیراندازهای فراز آن مانع از ورود این مهاجمان به داخل شهر کاشان شدند.

کاشان در دوران قاجار روزگار را به آرامی می گذراند و با آنکه زلزله مهیب سال۱۱۹۲ هـ . ق در واپسین سالهای حکومت زندیه شهر را ویران کرده بود و رونق زمان صفویه را نداشت ولی هنوز صنایعش بر سایر شهرها برتری داشت. شهر در این زمان گسترش یافته و بناهای فراوانی بدان افزوده شد. از جمله بناهای این دوران خانه بروجردیها، طباطبائیها، عباسیان و … مسجد و مدرسه آقا بزرگ، مدرسه امام و … است که از شاهکارهای هنری این عصر به شمار می روند. دیولاخوا که در سده سیزدهم کاشان را دیده است آن را چنین توصیف می کند: خانه ها با خشت و گل تمیز ساخته شده، کوچه ها سنگ فرش و بازار وسیع و آباد است. از مهمترین رویدادهای این دوره می توان به قتل امیرکبیر، طغیان نابینایان و جنب و جوش مشروطه خواهان کاشانی اشاره کرد. در این دوره کاشان از بلایای طبیعی همچون سیل های مخروب، خشکسالی و قحطی در امان نبوده و دراین حوادث هزاران نفر از اهالی به کام مرگ افتادند.

در این دوره نیز عالمان بزرگی در این شهر پا به عرصه وجود گذاشتند، که مشهورترین آنان عبارتند از: استادملامهدی نراقی، فیلسوف، متکلم، فقیه، منجم و … ملا احمد نراقی فرزند ملا مهدی ازعالمان نام آور و فقهای معروف این دوران است ـ ملاحبیب ا… شریف، عالم دینی و ادبی عصر خویش ـ ملا عبدالرسول مدنی.

کاشان در همه ادوار تاریخی و هنری از چنان غنا و تنوعی برخوردار شد که نظری حتی به اجمال و اختصار بر آنها فرصتی طولانی را طلب میکند. این شهر ضمن معرفی چهره های استثنایی از ایمان و علم و ادب و هنر همچون: ملامحسن فیض ـ غیاث الدین جمشید کاشانی ـ باباافضل ـ سهراب سپهری ـ محتشم کاشانی ـملا احمد و مهدی نراقی و … عنوان دارالمومنین را نیز برای خود به ارمغان آورد وآثار بازمانده از آنان کاشان را در ردیف پربارترین گنجینه های علمی و هنری جهان قرار داد.

تهیه و تنظیم : واحد تولید محتوای اصفهان تور

کاشان را به فرهنگ ، هنر و دین می شناسند . مردمانی دین پرور و فرهنگ دوست که بناها و هنرهای خویش را برای تمام جهانیان به یادگار گداشته اند . نمایه هایی از صلابت و سلامت روح را می توان در تمامی آثار بجای مانده از مردمان قدیم کاشان یافت . همراه اصفهان تور باشید .

خانه های کاشان ، باغ فین کاشان ، بازار کاشان و مساجد آن ارکانی جدا نشدنی از معماری متعالی شهر و منطقه ی فرهنگی کاشان است . از میان آثار مرتبط با معماری قدیم شهر آنچه تمامی گردشگران را به سوی خویش می کشاند خانه های آن است .
از آن روی که خانه جزئی از جریان زندگی روزمره تمام مردمان است ، رؤیت خانه های قدیم جالب و جذاب است . خانه نمادی از آرامش و مکانی برای زندگی است و برای مردمان از هر فرهنگ که باشند دارای مفهومی نسبتاً مشترک است ، خانه اما جز محل زندگی گاه مکانی برای تجارت ،کسب و کار ، برگزاری مراسم ها و آیین ها نیز بوده است .

خانه ی طباطبایی ها ، عروس خانه های ایران است . که معماری متناسب و ظاهری فوق العاده زیبایش این شهرت و نام را برای آن به همراه آورده است .
خانه طباطبایی ملک شخصی حاج سید جعفر طباطبایی نطنزی بوده است . تاجری خوش نام و معروف در دوران قاجار که شهره ی نامش در صنعت فرش از مرزهای ایران هم فراتر بوده است .
مساحت خانه را ۴۷۳۰ متر نوشته اند و شامل سه بخش است : بخش اندرونی ، بخش بیرونی و بخش خدمه . خانه های پروسعت قدیم عموماً متعلق به صاحبانی متمول بوده و عظمت بنا موجب می شده تا علاوه بر خودشان ؛ فرزندان آنان نیز پس از ازدواج بتوانند در آن خانه جای گیرند و علاوه بر آن مکانی برای تجارت و برگزاری مراسم نیز بوده است .
معمار این خانه مشخص نیست و در سنه ی ۱۲۵۰ ساخت آن آغاز شده است و تمامی این خانه ی باشکوه در طول مدت ۱۰ سال ساخته شده است .
این بنا در جوار بقعه ی مطهر امامزاده سلطان امیر احمد (ع) از فرزندان امام موسی کاظم (ع) قرار دارد .

معماری خانه طباطبایی گودال باغچه و حیاط مرکز است . بعد از زلزله ای معروف سال ۱۱۹۲ هجری قمری اکثر خانه های کاشان را بدین صورت ساخته اند ، معماری گودال باغچه یعنی باغچه ی خانه در گودی قرار گرفته است .
بدین ترتیب بنا هم از نظر استحکام و مقابله با زلزله مقاوم می شود و هم آن که آبرسانی به بنا را تسهیل می کند در ضمن از رطوبت بنا هم برای رشد گیاهان استفاده می شود .
وقتی بنا در دل خاک باشد ( یعنی بصورت گودال باغچه ساخته شود) خانه در عایق حرارتی هم قرار دارد. نه خانه زود گرم می شود و نه زود سرد .
خانه ی طباطبایی ها متقارن ساخته شده است و معماری آن اسلامی و حجاب دار است .

بخش اندرونی
بخش اندرونی خانه دارای حیاط هایی زیباست . با آنکه اندازه ی آن ها از حیاط بیرونی کوچکتر است ولی زیبایی خاص خویش را دارند .
یک حیاط اندرونی در سمت راست و دیگری در سمت چپ اتاق پنج دری مرکزی را فرا گرفته اند .
حیاط اندرونی کوچکتر که به درب اصلی ورودی و خروجی خانه راه دارد اتاقی پنج دری برای پذیرایی از میهمانان و اتاقی کوچک برای زندگی افراد دارد. حوضی در میان حیاط و دو باغچه ی کوچک زیبایی حیاط را تکمیل می کنند . وجود دو سرداب ( زیر زمین ) در این حیاط کاربری مناسبی به مکان داده است .
ایوان با اشراف به اتاق پنج دری و دارای درب هایی منقش به شیشه های رنگی ، مکانی مناسب برای جلوس را ایجاد کرده است .
اتاق پنج دری یا اتاق مرکزی اتاقی برای زندگی خود آقای طباطبایی و همسرشان بوده است . اتاقی که با آن که نقش و نگار خاصی ندارد ولی نوع طاق آن و اشراف داشتن به حیاط های اندرونی و بیرونی و رنگ پردازی پنجره ها زیبایی خاصی به آن بخشیده است .
حیاط اندرونی بزرگتر ، فضایی مهتابی دارد و اتاق های سه دری و یک اتاق پنج دری زیبا ، سردابی بزرگ و در میان حیاط باغچه و حوض هم فراموش نشده است . این قسمت هم دربی مجزا برای ورود و خروج از خانه دارد .

بخش بیرونی
بخش بیرونی خانه طباطبایی همان قسمت از خانه است که ابتدا به آن وارد می شویم.
حیاطی مصفا و زیبا دارد ، باغچه ای بزرگ و حوضی که آب زلال آن به جز زیبایی ؛ جهت آبیاری درختان و استفاده ی خانواده هم کاربرد داشته است .
دور تا دور حیاط را اتاق هایی ساخته اند که تعدادی از آنها در زمستان و تعدادی از آنها در فصل تابستان استفاده می شده است .
اتاق هایی که بخش زمستانه هستند دارای شومینه و سقف های کوتاه هستند از ظهر تا غروب آفتاب هم دربرابر نور خورشید قرار دارند .
اتاق زمستانه را اتاق های آیینه هم می خوانند . اگر از اتاق نخستین به آخرین اتاق بنگری درب انتهایی آن به صورتی هست که گویی در مقابل آیینه قرار گرفته و تکرار شده است.
اتاق های تابستانه حد فاصل بخش بیرونی و خدمه است . زیباترین صحنه ای که از خانه ی طباطبایی می بینید در برگیرنده اتاق شاه نشین و ایوان یا همان تالار آیینه است .
جلوی اتاق هفت دری زیبایی که پشت زمینه ی بسیاری از عکس های یادگاری گردشگران است ، تالار آینه قرار دارد ؛ ایوانی که عصرها محل نشست و استراحت میهمانان بوده است و به سبب تعدد آینه ها در میان گچ بری ها به این نام خوانده و گفته شده است .
وارد اتاق شاه نشین که شوی محصور زیبایی مثال زدنی آن می گردی . اوج هنر و زیبایی در این اتاق بکار گرفته شده و از نقطه اوج تا کف پوش آن ؛ همه زیباست . گچ کاری ، نقاشی ، مقرنس بندی ، قطار بندی و هر آنچه می خواهی از هنر در این اتاق رفیع وجود دارد. مکانی است برای پذیرایی از میهمانان مخصوص و یا کسانی که برای تجارت به خانه دعوت می شده اند .
میهمانانی که از اهمیت کمتری برای صاحب خانه برخوردار بوده اند و یا تعدادشان کمتر بوده است در اتاق های جانبی این اتاق با نام گوشواره ساکن می شده اند.
در پشت اتاق های گوشواره و همجوار با اتاق شاه نشین حیاط های کوچکی است که از آن ها با نام پاسیو یا حیاط خلوت نام می بریم . سرتاسر این حیاط ها را نقاشی های زیبایی در بر گرفته است. این حیاط ها در هنگامی که در اتاق های اطراف ( شاه نشین یا گوشواره) میهمانانی بوده اند مرکز استقرار خدمه ی خانه بوده . همچنین عاملی برای دریافت و تأمین نور اتاق های اطراف نیز بوده است. از این حیاط راه پله هایی برای فضای بهار خواب وجود دارد .
از فضای حیات خلوت شرقی که به بهار خواب راه دارد می توان به فضای اسطبل رسید . اسطبل خانه طباطبائی به دو صورت دائم و موقت بوده است . میهمانان از درب شاه نشین که در نزدیکی اتاق شاه نشین است وارد می شده اند و خدمه هم از درب این محل به داخل خانه می آمده اند حیوانات خود را در اسطبل قرار می داده اند و از راه پله به بخش خدمه وارد می شده اند .

بخش خدمه
بخش خدمه فضایی است برای کار و زندگی خدمه ی خانه. در بخش خدمه حیاط و اتاق و سرداب وجود دارد و تنها تفاوتش آن است که دیگر از آن تزئینات عالی و زیبا خبری نیست .
در بخش خدمه ی خانه مطبخ هم قرار دارد و تمام غذای مصرفی خانواده و میهمانان و مراسم ها همه در این آشپزخانه پخته می شده است .
اتاق های زندگی خدمه اکنون خراب شده است و وجود ندارد . سرداب بخش خدمه جز آنکه برای زندگی تابستانی خدمه بوده بعنوان محلی برای نگهداری موارد غذایی هم استفاده می شده است .
خانه طباطبایی به عنوان نمونه ای زیبا از خانه های تاریخی ایران تمامی آنچه برای یک زندگی لازم است در خود به نیکی جای داده است . آنچه روایت شد گوشه ی از اطلاعات گردشگری خانه ی تاریخی طباطبائی های کاشان است بدون توجه خاص به حجم بالای علم معماری و اطلاعات شهرسازی که در این خانه به کار رفته است.

تهیه و تنظیم : واحد تولید محتوای اصفهان تور

خانه تاریخی بروجردی که در محله ی قدیمی سلطان امیر احمد کاشان قرار دارد و هم اکنون محل اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کاشان است نمونه یکی از خانه های مسکونی دوره قاجار بوده که در سال ۱۲۸۰ هجری قمری توسط یکی از بازرگانان معروف کاشان به نام حاج سید حسن نطنزی ساخته شده است. اما بعضی از تزئینات بدنه ی داخلی هشتی ورودی آن در سال ۱۲۹۵ هجری قمری انجام گرفته است. همراه اصفهان تور باشید .

چون مراودات تجاری این بازرگانان نطنزی الاصل بیشتر با تجار شهر بروجرد انجام می شده است، از این رو طبق سنت های معمول آن زمان به بروجردی معروف شده و به همین مناسبت محل سکونت وی نیز به خانه ی بروجردی شهرت یافته است.
معمار طراح و سازنده ی خانه بروجردی یکی از معمارهای چیره دست کاشان به نام استاد علی مریم بوده است که خانه تاریخی طباطبایی (در نزدیکی خانه بروجردی) و تیمچه امین الدوله (در بازار میانچال کاشان) نیز از دیگر آثار این معمار هنرمند کاشانی است.

این خانه متناسب با خصوصیات اقلیمی و شرایط جوی منطقه ی کویری کاشان طراحی و ساخته شده است. طوری که گرمای شدید تابستان با استفاده از بادگیرهایی که در بالای بام احداث شده هوای خنک و بسیار مطبوعی به صورت طبیعی و دائمی در زیرزمین ها جریان می یابد.

خانه بروجردی به طور کلی شامل دو بخش بیرونی و اندرونی است:

الف) بخش بیرونی
قسمت بیرونی خانه در حقیقت همان عمارت و حیاطی است که اکنون مورد بازدید علاقه مندان قرار می گیرد و شامل این بخش ها می باشد: راهرو ورودی، حیاط مرکزی، تالار سرپوشیده و نورگیر فوقانی آن، ایوان جنوبی، اتاق های تابستانی و حیاط های خلوت بین اتاق ها و بالا خانه هایی که به صورت قرینه در دو طرف تالار اصلی قرار گرفته اند، بادگیرها و زیرزمین (سرداب)، اتاق پنج دری زمستانی که بدنه ی داخلی آن از گچ بری بسیار ظریفی با طرح گل و مرغ تزئین شده است، اتاق های آفتاب گیر زمستان، بهار خواب جبهه ی شمالی، طارمی و قسمت غربی و سایر فضاها.

ب) بخش اندرونی
اندرونی خانه بروجردی خود شامل دو قسمت است:

قسمت جنوبی که دارای یک حیاط مرکزی و تالار بزرگ پذیرایی مزین به آیینه کاری است و در دو طرف تالار بالاخانه هایی ساخته شده که رو به داخل تالار باز می شود. در ضمن در اطراف تالار بزرگ اتاق های گوشواره بنا شده است.
قسمت شمالی که عبارت است از یک حیاط خلوت، اتاق پنج دری ساده، صندوق خانه، اتاق نشیمن و سردابی بزرگ که این سرداب در حقیقت طبقه ی تحتانی تالار بزرگ قسمت اندرونی است.

به طور کلی خانه ی بروجردی از نظر طرح، معماری، قدمت، تزئینات نقاشی و گچ بری جزء نفایس آثار تاریخی ایران است.

تهیه و تنظیم : واحد تولید محتوای اصفهان تور

در این مقاله کاشان گردی ، به معرفی حمام باستانی سلطان امیر احمد کاشان و پیشینه ی آن توسط اصفهان تور پرداخته ایم . همراه ما باشید .

تاریخچه ی حمام در متون و فرهنگ اسلامی

نگاهی گذرا به متون دوران های مختلف تاریخی موید این امر است که حداقل در همه ی دوره های اسلامی ، حمام های عمومی فراوانی در شهر های مسلمین وجود داشته و با توجه به تعداد آنها در هر شهر ، از حیث اهمیت قابل مقایسه با مساجدند . هر محله یا گذر شهر قدیم ، در کنار دیگر بناهای عمومی ، دارای حمام یا حمام هایی برای استفاده مردم بوده که معمولاً توسط افراد خیّر و متمکّن ساخته و وقف می شده است .
قرار گیری حمام های عمومی در زمره ی آثار برجسته ی معماری این سرزمین اعجاب آور است که تأکید شرع اسلام بر طهارت عامل موثری در توجه به ساخت حمام بوده است .
حمام ، بنایی خدماتی است که لازمه ی زندگی انسان است اما اقوام و فرهنگ های مختلف کمتر به اهمیت معماری آن نظر افکنده اند . اهمیت حمام و ظرافت و دقت در معماری آن را باید بیش از هر چیز ، نشانه احترام به انسان در فرهنگ ما دانست . انسان موجودی والاست پس حمام هم مانند سایر مکان های زیست باید در خور و شایسته انسان بوده تا روحش را نوازش دهد و دلش را آرام کند .

کاشان و حمام های تاریخی

حمام های تاریخی کاشان ، از جمله آثار باشکوهی هستند که در دوران صفوی مورد ستایش جهانگردان داخلی و خارجی گردیده ، به طوری که شاردن فرانسوی می گوید : « گرمابه های کاشان فوق العاده عالی ، خوب و تمیز هستند ‍»
این حمام ها با معماری عالی ویژگی های خاص یکی از پنج عنصر اصلی شهر ( مسجد ، بازار ، خانه ، حمام ، آب انبار ) به شمار می آید از جمله حمام های معروف کاشان می توان به گرمابه های باغ فین ، حمام سلطان امیر احمد ، حمام گذرنو ، حمام عبدالرزاق خان ، حمام محتشم و… اشاره کرد . البته حمام های میرعماد ، اردهال و ملاقطب هم در زمره حمام های قدیمی بوده اند .

حمام تاریخی سلطان امیراحمد

حمام تاریخی سلطان امیراحمد ، نمونه ای از زیبا ترین حمام های ایران از نظر معماری و تزئینات با وسعت ۱۰۰۰ متر مربع در محله ی سلطان امیراحمد واقع در خیابان علوی می باشد که وجه تسمیه آن به جهت مجاورت با امامزاده سلطان امیر احمد ( نوه ی امام جواد (ع) ) می باشد . کارشناسان آثار باستانی ، از آثار به جا مانده دوران قبل از زلزله معروف ۱۱۹۲ هـ . ق کاشان ، قدمت این حمام را به دوران سلجوقیان نسبت می دهند و لیکن بنای فعلی سربینه ی آن بازمانده دوران قاجار می باشد .
این بنا شامل دو حمام کوچک و بزرگ بوده که در ایام خاص هفته ، مورد استفاده اهالی محل قرار می گرفته است .
یکی از موارد مهم این بنا ، آهک بری و گچ بری هایی است که تعداد ۱۷ لایه مرمتی ، بیانگر قدمت بناست . از دیگر شاهکارهای بنا ، بام زیبای آن می باشد .

بخش های مختلف حمام

دو بخش کوچک و بزرگ حمام به ترتیب شامل قسمت هایی همچون جلو خان ، سردر ورودی ، هشتی ، راهروهای ارتباطی ، سربینه ، میان در ،‌ گرم خانه ، خزینه ، صفه شاه نشین ، اتاق نظافت ، تون ، گربه رو ( چپیله ) ، دستک ، برف انداز ، جام خانه و چاه خانه می باشد . البته دو فضای اصلی در حمام های قدیمی به ترتیب ۱ـ سربینه ۲ـ گرم خانه می باشد .

۱ـ سربینه

فضای اول حمام ، بینه یا سربینه ، رختکن و جای آماده شدن برای استحمام یا خروج از حمام بوده ، بینه یا سربینه ، مهم ترین و زیبا ترین فضای حمام است ، فضایی وسیع و پر تزیین با گنبدی بزرگ و حوضی در میان ، در اطراف فضای میانی بینه ، سکوهایی برای استراحت مراجعین است که برای ورود به آنها ، باید از چند پله بالا می رفتند و پاها را قبل از ورود در حوض های روی سکوها می شستند ، بیشترین تزیینات حمام ، همیشه در بینه است . کف بینه و غرفه های اطراف آن معمولاً سنگی است .
نورپردازی منظم بینه برتأثیر این تزیینات می افزاید . حوض درون سربینه و فواره آن ، آرامش فضا را دوچندان می کند .
حمام در قدیم فقط محل استحمام نبوده ، بلکه مکانی برای گذراندن اوقات فراغت ، گفتگو و تبادل نظر،رفع خستگی و حتی عبادت ، گرد آمدن دوستان و حل و فصل مسایل زندگی بوده ، در واقع وسعت زیاد سربینه ، حمام سلطان امیراحمد ، خود گواه این موضوع می باشد .
البته سربینه حمام سلطان امیراحمد ، به شکل هشت ضلعی با گچبری های زیبا و سقف رسمی بندی و جاکفشی های سنگی که ستون ها و دیوارهای آن با کاشی معرق تزیین شده است .
در سقف سربینه ، عبارت شریفه لا اله الا الله ( جهت قبله ) و در طرف مقابل تاریخ ۱۱۹۲ هـ . ق نشان از مرمت مکان پس از زلزله معروف دوره زندیه می باشد .

۲ـ گرم خانه
فضای دوم در گرم خانه ، محل شستشو و تطهیر بدن می باشد . گرم خانه اغلب فضایی ساده تر از بینه است که گوشه هایی برای نشستن و شستشو دارد . خزینه آب گرم و حوض آب سرد و فضاهایی خصوصی تر برای استحمام در مجاورت گرم خانه قرار دارد .
روشنایی گرم خانه از نور گیرهای سقفی تأمین می شود . نورگیرهایی با شیشه های عدسی مانند وجود دارد تا نور کافی وارد حمام شده و داخل حمام توسط بچه های شیطان! دیده نشود .
ازاره و دیوار گرم خانه تا یک متر کاشی کاری معرق و تا سقف آهک بری با ملات ساروج می باشد .

نوع معماری
حمام های قدیمی ، معماری پیچیده ای دارد و گاهی دو حمام در کنار همدیگر قرار می گیرند .
بینه در بین ورودی حمام و گرم خانه قرار دارد ، هوای بینه را نیمه گرم می کردند تا مراجعان یکباره با هوایی گرم مواجه نشوند وهمچنین در هنگام خروج از گرم خانه ، سلامتشان در خطر نیفتد .
ورودی حمام و نیز فضای بین بینه و گرم خانه را که « میان در» نامیده می شود به نوعی با پیچ و خم بسیار طراحی می کردند که جلو تبادل مستقیم حرارت و رطوبت را بگیرد و هوای بیرون حمام به بینه و هوای بینه به گرم خانه و بالعکس به سهولت منتقل نشود . کل حمام را برای حفظ گرمای درونی آن ، معمولاً پایین تر از سطح زمین و درون خاک می ساخته اند .
بخشی از فضاهای حمام نیز نقش پشتیبانی دارد . یعنی فضاهای مربوطه به تأمین آب و حرارت حمام مثل تون و انبار هیزم ، که تون محل افروختن آتش در پشت گرم خانه و خزینه قرار داشته و از بیرون حمام به آن وارد می شوند . حمام به لحاظ اصول فنی که باید در ساختنش رعایت شود ، از پیچیده ترین انواع بناست .

سابقه مرمت و بازسازی
این بنا با شماره ۱۳۵۱ در سال ۱۳۳۵ هـ .ش در فهرست آثار تاریخی کشور به ثبت رسیده است و سپس در سال ۱۳۷۵ هـ.ش توسط هیأت امنای مرمت و بازسازی بناهای تاریخی کاشان و همچنین عنایت وزیر وقت صنایع و معادن ، جناب آقای مهندس محلوجی توسط شهرداری کاشان خریداری شد . پروژه بازسازی و مرمت حمام تاریخی سلطان امیراحمد به سرپرستی جناب آقای مهندس مهدی هوشمندی نژاد و همکاری استاد سید علی اکبر حلی و مرحوم دکتر افسری انجام شد .
این حمام ، مدتی تغییر کاربردی یافته و به عنوان سفره خانه و قهوه خانه سنتی استفاده شد ولی امروزه به عنوان موزه تحت پوشش سازمان رفاهی و تفریحی شهرداری کاشان اداره می شود .

واژه نامه :
جلوخان : محوطه ای باز از اجزای دستگاه ورودی که پیش از سردر و در جلو آن قرار می گیرد .
خزینه : در حمام ، اتاقی کوچک برای شست و شو ، در کنار گرم خانه و برروی گلخن ، که در آن تا نیمه آب می ریزند . بعضی از حمام ها علاوه بر خزینه آب گرم ، خزینه آب ولرم یا سرد هم دارد .
ساروج : ملاطی مقاوم دربرابر آب ، ازآهک و خاکستر ، خاک رس و … می باشد .
تنبوشه : لوله های سفالین که از آن برای انتقال آب بین بخشهای مختلف حمام استفاده می شده است .
سربینه : محل رخت کن و استراحت و گفتگو در حمام که پس از مدخل و پیش از گرم خانه قرار دارد .
گربه رو : ۱) مجرای هوا در زیر کف ، برای دفع رطوبت ۲) در حمام ، مجرایی که هوای گرم و دود تون را از زیر کف حمام عبور می دهد و کف و هوای حمام را گرم می کند .
گرم خانه : در حمام ، محل اصلی استحمام و جای مشت و مال که خزینه از ملحقات آن است .
گلجام : شیشه های رنگین در روزن سقف یا دیوار
تون : مجموعه راهرو ، اتاقک و ظرفی مسین که در کف و زیر خزینه تعبیه می شود. در کف و مرکز خزینه ظرفی مسین بصورت گودالی کوچک قرار داده می شود و زیر آن اتاقکی وجود دارد که توسط راهرویی به بیرون حمام متصل می شود و شخصی به اسم تون تاب در فواصل زمانی منظم بوسیله افروختن هیزم و سایر مواد سوختی در تون ؛ آب داخل خزینه را گرم نگه می داشته است . دود ناشی از دود و دم سوختن تون بصورت مستقیم به دودکش ها مرتبط نمی شده بلکه توسط گربه روهای کف حمام به بیرون حمام هدایت می شده تا از گرمای آن برای گرم شدن کف حمام استفاده شود. نام های دیگر تون ؛ گلخن ، تیون و پاتیون است.
گلخن : تون
هشتی : فضای سرپوشیده در ورودی ، که معمولاً بلافاصله بعد از سردر و در مدخل قرار می گیرد و قاعده آن ممکن است به صورت شکلهای منتظم هندسی مختلفی ساخته شود .

تهیه و تنظیم : واحد تولید محتوای اصفهان تور

شهر تاریخی کاشان از حیث جمعیت و اقتصاد در این مقاله توسط اصفهان تور مورد بررسی قرار گرفته است .

جمعیت کاشان

طبق اولین سرشماری نفوس، جمعیت کاشان در سال ۱۳۱۱ شمسی در حدود ۴۰٫۰۰۰ نفر، درسال ۱۳۱۷ به ۴۶٫۴۹۰ نفر، در سال ۱۳۴۵ به ۵۸٫۴۲۸ نفر در سال ۱۳۵۵ در یک رشد سریع به۸۴٫۸۳۶ نفر رسید. جمعیت کاشان در حال حاضر در حدود ۲۷۰٫۰۰۰ نفر می باشد.

اقتصاد کاشان

اقتصاد کاشان ازدیرباز بر روی صنعت کشاورزی و تولید محصولاتی مانند پنبه، پیاز،غلات، صیفی‌جات و انواع میوه‌ها ( انار، انگور، هندوانه، طالبی، انجیر و …) و گیاهان داروئی، گلاب‌گیری و تهیه عرقیجات و صنایع دستی مانند مسگری، کاشیگری، ابریشم بافی، مخمل بافی، شعر بافی، گلیم بافی، زیلو بافی، زریبافی و قالیبافی تکیه داشته است. صنعت فرش دستباف کاشان در ابعاد، طرحها و نقشها و رنگهای زیبا و دلفریب روزگاری طولانی زبانزد و نقل محافل هنری، اقتصادی، نمایشگاهی و علمی بوده است. افسوس که با روی کارآمدن فن‌آوریهای ماشینی این صنعت و حرفه با ارزش به همراه حرفه‌های جانبی آن در حال رکود و فراموشی می‌باشد. کشف معادن مس، آهن، سولفات سدیم، سنگ های مرمر و تراورتن در سالهای اخیر بر رونق اقتصادی شهر و منطقه کاشان افزوده است. صنایعی مانند فرش ماشینی، چینی و ملامین‌سازی، کاشی سازی، ریسندگی و ابزارآلات صنعتی نیز در حال گسترش می‌باشد و به همین جهت کاشان تبدیل به یکی از قطب های صنعتی کشور شده است.

تهیه و تنظیم : واحد تولید محتوای اصفهان تور

موقعیت جغرافیایی و شرایط آب و هوایی و سرزمینی منطقه کاشان باعث ایجاد شرایط ویژه‌ای برای سکونت و فعالیت شده است که عینیت کالبدی و سرزمینی آن در پیوند بین محیط طبیعی و گروه انسانها، جاذبه‌های گردشگری متنوعی را پدید آورده است که برخی از آنها توسط اصفهان تور در این مقاله آورده شده اند که عبارتند از:

جاذبه‌های طبیعی

وجود زمینه‌های کوهنوردی، غرنوردی و چشم‌اندازها و مناظر زیبا در دامنه‌ها و ارتفاعات کرکس. وجود دره‌های سرسبز، پرآب، خوش آب و هوا با سکونتگاه هایی با معماری خاص در دل کوه های کرکس. وجود کویر مرکزی ایران با ویژگی های منحصر به فرد. دارا بودن موقعیت ویژه برای ستاره‌شناسی حرفه‌ای و آماتوری. وجود چشمه‌های زیبا و کاریزهای ایجاد شده در طول زمان توسط ساکنین.

جاذبه‌های مذهبی

وجود امامزاده‌ها و اماکن مذهبی و آرامگاههای مشاهیر به سبب موقعیت ارتباطی ـتاریخی منطقه از یک سو و غنی‌ بودن شهر و منطقه از علما و هنرمندان و شاعران و بزرگان دینی.

اجرای ویژه مراسم مذهبی در نقاط مختلف.

جاذبه‌های معماری ـ تاریخی

وجود خانه‌های با ارزش، مساجد، آب انبارها، بازار تاریخی، باغ فین، تپه سیلک و حصار تاریخی

جاذبه‌های هنری

وجود آثار هنری متنوع و زیاد مانند گچبری ها، کنده‌ کاریها، نقشه‌کشی قالی، قالی‌بافی، رنگرزی و نقاشی.

جاذبه‌های فولکوریک و فرهنگ عامه

حاکمیت فرهنگ غنی و ارزشهای دینی و ملی برگزاری مراسم گوناگون به منظورگرامیداشت اعیاد و مراسم ملی و مذهبی.

جاذبه‌های سکونت گاهی

از جمله نقاط جمعیتی که هر یک با ویژگیهای خود پذیرای اهالی منطقه و گردشگران درایام مختلف سال هستند. در دل پهنه‌های ییلاقی قرار گرفته‌اند، دارای آداب و روسم وآئین های ملی و مذهبی خاصی هستند و از تک بناها یا مجموعه‌های معماری روستایی بهره‌ مندند، می‌توان به نقاط زیر اشاره کرد:

نیاسر
قمصر
برزک
جوشقان
بزرک
مشهد اردهال
ابیانه
آران و بیدگل

تهیه و تنظیم : واحد تولید محتوای اصفهان تور

شهر زیبا و پر رمز و راز کاشان دارای اماکن تاریخی و گردشگری فراوانی است که بازدید از همه ی آنها از واجبات سفر به این شهر است . در این مقاله ، اصفهان تور به معرفی تپه های باستانی سیلک پرداخته است .

تپه های سیلک کاشان ( سیلک اسطوره همیشه جاوید )

در خزان سال ۱۳۱۱ ه.ش بود که ریزش باران و جاری شدن سیل در منطقه کاشان ؛ موجب شد تا غبار زمان از تمدنی بزرگ و چندین هزار ساله برداشته شود.
در صبح روزی که کشاورزان منطقه در راه کسب روزی حلال قدم به روی خاکی گذاشتند که تا پیش از آن برایشان به جز زمین کشاورزی ارزش دیگری نداشت ، با ابزار آلات و سفالینه هایی روبرو شدند که متفاوت از وسایل روزگار زندگی شان بود و این امر موجب برانگیختگی حیرت و حس کنجکاوی شان شد.
کشاورزان ساده دل که قسمت خود را از روز جدید آثاری با قدمت بسیار می دانستند با دیدن قبور شسته شده از باران روز قبل همچون کاوشگری که برعکس قبل که از روی خاک طلب روزی می کرد این بار در دل خاک بود که بخت خود و خانواده اش را می جستند.
با فروش آثار بدست آمده (با بهایی اندک) به دلالان عتیقه پای این غارتگران و حریصان همیشه بیدار تاریخ و فرهنگ این مرز و بوم به سیلک باز شد. تمدنی گمشده که هزاران سال از عوامل مخرب طبیعی در امان مانده بود با آوردن حرص و آز و عدم شناخت بر بالین آن تبدیل به مزرعة عتیقه فروشان شد. با انتقال آثار به دیار فرنگ چشم تیزبین بیگانگان از دیدن این همه قدمت و زیبایی در حیرت ماند و بدین جهت از طرف موزه لوور فرانسه ، رومن گیرشمن به منظور شناخت و شاید نجات تمدنی که تمام جهانیان در آن سهم داشتند روانه ایران شد .

از آنجا که رئیس وقت موزه ایران آقای آندره گدار فرانسوی بود کارهای مربوط به هماهنگی خیلی سریع فراهم آمد تا کاوش علمی در سیلک شروع شود. هیئت باستان شناسی مزبور سه فصل کاوش در سالهای ۱۹۳۳ ، ۱۹۳۴ و ۱۹۳۷ میلادی بر روی هر دو تپة سیلک و دو گورستان حوالی آن انجام داد و بلافاصله در سال ۱۹۳۸ م (۱۳۱۷ش) گزارش آنرا در دو مجلد تحت عنوان ’ سیلک کاشان’ به زبان فرانسه و در پاریس نمود که خوشبختانه اخیراً هر دو جلد کتاب توسط آقای اصغر کریمی ترجمه و بوسیلة انتشارات میراث فرهنگی چاپ و در اختیار علاقمندان قرار گرفته است.

گیرشمن بر روی تپة شمالی سیلک موفق به کشف آثار اولین انسان هایی شد که برای بار نخست به خود جرات داده بودند تا از خانه های از پیش ساخته شده توسط طبیعت یعنی غارها بیرون آمده و روانة دشت ها شوند. این انسان ها اولین کسانی بودند که برای خود خانه ساخته و کشاورزی را شروع کرده بودند.
انسانی که پای به دشت گذاشت قبلاً از شکار حیوانات تغذیه می کرد و گاه خود شکار حیوانات درنده می شد.

در هزاره های پیش از میلاد و زمانی که بخاطر بارندگی های زیاد به نام ’عصر باران’ معروف بود قسمت مرکزی ایران که شهر فعلی کاشان نیز جزئی از آن بود همه در زیر آب بود و دریاچه ای آنرا فرا گرفته بود که هم اکنون باقیمانده این دریاچه ، حوض سلطان بین قم و تهران و دریاچه نمک در کویر آران و بیدگل بوده و از زیبایی خاصی برخوردار است.

در حدود ۹ هزار سال پیش بر اثر تغییر تدریجی آب و هوا از باران ها کاسته شد و بیشتر منطقه را هوای صاف و آفتابی فرا گرفت. این تغییرات باعث فرو رفتن آب دریاچه گردید ، سپس از بجای ماندن گل و لای موجود ؛ زمین حاصلخیزی بوجود آمد که از درختان سرسبز و بوته زارها پر شد. این شرایط مساعد باعث جذب حیوانات گوناگون به این منطقه شد و انسان ها نیز بدنبال شکار حیوانات روانه دشت شدند. وجود حیوانات وحشی در دشت و همچنین جهت در امان ماندن از گزند عوامل طبیعی چون باد و باران باعث شد تا انسان ها بفکر ساختن خانه در دشت بیفتند که آثاری از دیوار این خانه ها (که بصورت چینه بود) توسط گیرشمن در تپة شمالی سیلک پیدا شده است .
با افزایش جمعیت و پیشرفت در تمام عرصه ها کم کم سیلک از روستا به یک شهر تبدیل شد.

انسان ها با ساختن ظروف ساده و ابتدایی کم کم توانستند به مهارت خاصی در این زمینه دست پیدا کنند به طوری که سفالینه هایی با طرح ها و رنگ های منحصر بفرد باعث شهرت این شهر شد بطوری که در بین آبادی ها و تمدن های اطراف به نام شهر سفالگران یا شهر سیلک مشهور شد. (سیلک = سیاله = سفال)
پیدا شدن دوک های بافندگی در سیلک نشان از آشنایی مردمان این دیار با صنعت ریسندگی و بافندگی در هزاره های پیش از میلاد دارد. با شناخت فلزات و ذوب آن ساکنان سیلک توانستند ابزار و لوازم زندگی را که قبلاً از سنگ و چوب بدست می آوردند این بار با فلزات بسازند . کشف کوره های ذوب فلز در قسمتی از تپة جنوبی سیلک را در زمرة صنعتی ترین شهرهای زمان خود قرار داد.

نتایج بدست آمده از کاوش ها و لایه نگاریهای صورت گرفته توسط گیرشمن بدین قرار می باشد:

۱- از همان آغاز استقرار در تپه های شمالی ، اقوام ساکن در این محل ، استقرار دایم در روستا را آغاز کردند.
۲- صنعت سفالگری از تکامل تدریجی برخوردار بوده است.
۳- خانه های آنها ابتدا با چینه ساخته می شد و بعدها با خشت دست ساز و سپس با خشت های قالب ریزی شده.
۴- سنت تدفین ابتدا زیر خانه های محل سکونت، بعدها در خارج محل سکونت و در قبرستان های ویژه انجام شده است.
۵- رگه های طبیعی مس را شناخته و استخراج نمودند.
۶- از گل اخری برای تدفین اجساد استفاده کرده اند.
۷- ارتباط اقتصادی و اجتماعی با تمدن های اطراف داشته اند.

بعد از اتمام فعالیت های گیرشمن و چاپ گزارش های آن تا سال ۱۳۸۰ ش توجهی به سیلک نشد بطوری که بسیاری از اراضی سیلک تبدیل به زمین های کشاورزی شد و با گسترش شهر و خانه سازی تا خود سیلک چیزی نمانده بود که از این محوطة باستانی جز نام و خاطره ای دیگر باقی نماند. سرانجام در سال ۱۳۸۰ ش از طرف سازمان میراث فرهنگی دکتر صادق ملک شهمیرزادی جهت بررسی و ادامه حفاری به سیلک اعزام گردید و ایشان با انجام ۵ فصل کاوش که تا سال ۱۳۸۵ طول کشید توانستند نتایج کارهای خود را در چند مجلد به رشته تحریر درآورند که تاکنون این عناوین منتشر شده است : زیگورات سیلک (نتایج فصل اول کاوش) ، سفالگران سیلک ، نقره کاران سیلک و شکارچیان سیلک.

نکته حائز اهمیت در گفته های دکتر شهمیرزادی پیرامون سازة خشتی بزرگ تپة جنوبی این است که ایشان آنرا به عنوان زیگورات یا عبادتگاهی که انسان های سیلک آنرا برای پرستش خدایشان ساخته بودند ؛ می دانست. تاکنون ۳۲ زیگورات در ایران و عراق شناسایی شده که ۱۱ عدد بر اساس متون تاریخی و ۲۱ عدد بر اساس کشفیات باستان شناسی می باشد. از این تعداد ۵ زیگورات در ایران و ۲۷ زیگورات در عراق واقع شده است که زیگورات سیلک کهن ترین آنها می باشد.
محوطه سیلک در سال ۱۹۹۷ میلادی در فهرست ثبت آثار موقت جهانی قرار گرفت.
در حال حاضر مسئول سایت باستان شناسی سیلک خانم زهرا ساروخانی می باشند که در حال فراهم سازی مقدمات ثبت جهانی و حفاظت از سیلک می باشند.

تهیه و تنظیم : واحد تولید محتوای اصفهان تور

در این بخش کاشان گردی به معرفی باغ زیبای فین ، از معروف ترین بناهای تاریخی شهر زیبای کاشان توسط اصفهان تور پرداخته ایم .

وجه تسمیه باغ فین یا باغ شاه

باغ شاه نه به این جهت که باغ مخصوص شاه خاصی بوده بلکه کلمه شاه به معنی بزرگ است به خاطر اینکه وسعت باغ بسیار زیاد بوده حتی بیشتر ازاندازه کنونی ، به باغ شاه معروف شده است . کلمه فین هم به سه نقل قول ریشه یابی شده است :
۱٫ کلمه فین معرب پین است و پین یک لغت فارسی باستان است به معنی پایانه ، چون این منطقه پایان شهر بوده به آن پین می گفته اند .
۲٫ اقوام کاسپین که از فلات سیبری به فلات مرکزی آمدند درواقع ۲ قوم بودند کاس ها و پین ها ، که پین ها در همین منطقه ساکن شدند و کاس ها در کاشان .
۳٫ کلمه فین که از کلمه فینه گرفته شده که فینه کلاه هایی بوده که مردم این ناحیه بر سر می گذاشتند .

قدمت
قدمت اولیه باغ را به زمان اردشیر بابکان نسبت می دهند اما (۱۲۰۰ )سال پیش برای اولین بار در تاریخ از باغ ذکر شده است و این تاریخ به زمانی بر می گردد که یعقوب لیث صفاری در سال ۲۶۵ ه.ق همراه با لشکر عرب از بیابان های مرکزی ایران عبور کردند و در کمال تعجب در ناحیه ای کویری به چشمه و باغ برخورد می کنند . اما قدمت بناهای باغ و کلاً باغ آرایی به زمان صفویه بر می گردد . اولین بنای باغ حمام کوچک یا حمام خدمه که به دستور شاه اسماعیل صفوی به عنوان یک کار عام المنفعه برای عموم مردم ساخته شده. دومین بنا، بنای سر در هشتی ورودی است که در سال ۱۰۰۴ ه.ق به دستور شاه عباس صفوی ساخته شد. که این بنای ۲ طبقه کاربری دوگانه داشته است. یکی محل استراحت نگهبانان که از برج های اطراف باغ و از روی دیوار قطور به این اتاق ها برای استراحت می رفتند و دیگری در آن زمان که شاهان برای تفرّج به باغ می آمدند در قسمتی که الان خیابان است میدان چوگان بوده و حرمسرا در قسمت سر در می نشستند و بازی چوگان شاهی را تماشا می کردند، اتاق های طرفین هشتی ورودی هم غورخانه بوده یعنی محل ذخیره و نگهداری اسلحه. کانال آجری یا جعفری جلوی هشتی ورودی هم قبلاً باز بوده و به عنوان یک راه کالسکه رو، که در زمان قاجار معماری حجاب دار مرسوم می شود و راه به این شکل بسته می شود تا وقتی کسی وارد هشتی ورودی می شود به کل محیط باغ احاطه نداشته باشد مثل توری که روی صورت خانم ها قرار می گیرد.

مساحت باغ
حدود ۳۳۷۰۰ متر می باشد نزدیک به دو هکتار و نیم.

چشمه و سیستم آبرسانی
مهمترین ویژگی باغ سیستم آبرسانی و باغ آرایی منحصر به فرد آن است. آب باغ از چشمه ای تامین می شود به نام سلیمانیه که هفت هزار سال قدمت دارد. آب چشمه دارای ویژگی هایی است که برخی مانند یهودی ها آن را معجزه حضرت سلیمان می دانند که البته این قضیه قابل اثبات نیست . از ویژگی های آب یکی میزان آن است که اصلاً بستگی به بارندگی سالیانه و فصل پرباران و کم باران ندارد و دبی آب همیشه ثابت است حتی در سال های خشک سالی این میزان تغییر نمی کند . دبی آب حدود ۳۶۰ لیتر در ثانیه است . دومین ویژگی آب دمای آن است که در طول سال ثابت و روی ۲۵ درجه است . در زمستان که محیط سرد است آب گرم به نظر می رسد و در تابستان که محیط گرم است آب خنک به نظر می رسد .

طراح سیستم آب رسانی
طراح سیستم ، ریاضی دان معروف قرن دهم و عصر صفوی ، غیاث الدین جمشید کاشانی است . ایشان دویست سال قبل از پاسکال از قانون اختلاف سطح استفاده کرده و از شیب طبیعی زمین بهره جسته است . اما در مورد فواره ها : زیر تمام جوی ها و دور تمام حوض ها در عمق یک متری زمین لوله هایی تعبیه شده به اسم تنبوشه که این لوله ها از جنس سفال بوده که از یک طرف به حوض های اصلی متصلند و طرف دیگر آن در انتهای جوی مسدود است . آب از یک طرف وارد می شود و چون انتهای لوله مسدود است آب از فواره ها خارج می شود . چون سطح زمین شیب دارد برای اینکه فشار تقسیم شود قطر لوله را متفاوت ساخته اند . ابتدای لوله از انتهای آن قطورتر است به این ترتیب فشار تقسیم می شود و آب به یک میزان از فواره خارج می شود.
درختان باغ فضای سبز باغ و کلاً ترتیب قرار گرفتن باغچه ها به سبک چهار باغ است. اکثریت درختان باغ سرو است که این سرو ها شبیه سرو ناز شیراز است. این درختان به آب و هوای این ناحیه خو گرفته اند و در جاهای دیگر به این اندازه رشد نمی کنند. قدیمیترین درختان باغ حدود ۵۰۰ سال عمر دارند که در کنار کوشک قاجار قرار گرفته اند که اهالی این منطقة آن ها را سرو لیلی و مجنون می نامند. درختان دیگری مثل انجیر، بِهْ و توت و غیره نیز در باغ وجود دارد.
سنگفرش باغ از زمان صفویه است که طرح شمسه در آن اجرا شده است.

بخشهای مختلف بنا

الف) کوشک صفوی
این بنا در سال ۱۰۱۶ به دستور شاه عباس و به همت آقا خضر نهاوندی حاکم وقت کاشان ساخته شده است. این عمارت قبلاً ۴ طبقه بوده که دو طبقه فوقانی که به شکل کلاه فرنگی بوده در زلزله سال ۱۱۹۲ ویران شده که در زمان باز سازی طبقه سوم ساخته نشده. ارتفاع کنونی ساختمان ۱۴ متر است. مصالح ساختمان شامل سنگ لاشه که در پِیِ ساختمان استفاده شده و دیواره ها از خشت خام است. در قسمت ورودی نقاشی های کمرنگی دیده می شود که این نقاشی ها به اتفاق نقاشی های داخل ساختمان اثر رضا مصور کاشی است که وقتی شاه عباس نمونه کارهای ایشان را در باغ دید این شخص را به اصفهان برد که به نقاشی های عالی قاپو و چهل ستون را در اصفهان انجام داد و درآنجا به رضا عباسی معروف شد . که این نقاشی ها در زمان زلزله و حمله افاغنه (۱۱۳۵ ه. ق ) آسیب دید که در دوره قاجار روی نقاشی ها را با گچ پوشاندند که برای نمونه قسمتی از آن از زیر گچ خارج شده . سقف آن به شکل دولایه بوده که بین دولایه را هوا پوشانده سنگ مرمرهایی که در ازاره ها استفاده شده از همان زمان صفویه است . که این سنگ ها هنر سنگ تراشان آن زمان را ثابت می کند که با وسایل ابتدایی سنگ ها را به این شکل سیقل داده اند . کف ساختمان نیز از سنگ مرمر بوده که در زمان نایب حسین به غارت رفته است .
از این ساختمان در جشن ها و مراسم استفاده می شده . از طبقه بالا خانم ها استفاده می کردند و از طبقه پایین آقایان . و اما تعریف کوشک ؛ کوشک عمارتی است که در وسط باغ قرار می گیرد و از هر طرف به فضای باز می رسد ، که از لحاظ تزئینات یک مرتبه از کاخ پایین تر است .
به این ساختمان شترگلو هم گفته می شود به این جهت که حفره وسط حوض در عمق حدود دومتری زمین لوله ای داد از جنس سفال و شبیه گردن شتر یا S انگلیسی که این حالت لوله باعث می شود آب با فشار بالا بیاید و چنین به نظر برسد که وسط حوض چشمه وجود دارد .
سکه هایی که داخل آب انداخته می شود بیشتر برای تفریح و سرگرمی است . بعضی نیز معتقدند که اگر سکه شان داخل حفره برود آرزویشان برآورده می شود. که این از عقیده های خرافی است. اما فلسفه سکه انداختن در آب به آیین میترا در مذهب زرتشت بر می گردد که چون آن ها آب را مظهر پاکی می دانستند یک قسمت مال شان را به الهه آب می بخشیدند و معتقد بودند مال شان برکت پیدا می کند. که در ایتالیا و روسیه هم چنین رسمی وجود دارد. اما دلیل اینکه در باغ حوض ها، فواره ها و آب نماها ایجاد شده: ۱- ایجاد آرامش ؛ چرا که نگاه کردن داخل آب به انسان آرامش می دهد. ۲- برای خنک کردن هوا در فصل تابستان. ۳- موسیقی آب که به انسان آرامش می دهد به ویژه در قسمت های غیر مسکونی.

ب) حوض دوازده فواره
که در زمان محمد شاه قاجار و همزمان با حوض جوش و اتاق شاه نشین ساخته شده است.

ج) حیاط خلوت کریم خانی
این قسمت که از داخل باغ قابل مشاهده نیست به دستور کریم خان زند و به همت آقا سلیم آرانی حاکم کاشان ساخته شده که شامل یک حیاط کوچک و اتاق های پنج دری و پس اتاق های ساده می باشد. سال ساخت آن ۱۱۷۶ ه. ق بوده است.

د) حوض جوش
به اعتقاد مهندسین داخلی و خارجی این حوض و عملکردی که داشته شاهکار هنر آبرسانی است کف حوض قبلاً از کاشی بوده. مثل قالی های کاشان که ترنج و محراب دارند. طراح سیستم دقیقاً مشخص نیست ولی به نظر می رسد معمار این حوض از همان طرح های غیاث الدین جمشید استفاده کرده باشد.
کلاً ۱۶۰ حفره در حوض وجود دارد که هر حفره به منزله یک گل از قالی بوده و به این شکل عمل می کرده که اگر اولین حفره فواره بوده ، دومین حفره آب را مکش می کرده است . ۸۰ حفره فواره و ۸۰ حفره مکش آب را انجام می داده . چون ورود و خروج آب یکسان بوده آب از لب حوض سرریز نمی شده است . روی لعاب کاشیها از طلا استفاده شده ( کاشی های زرین فام کار خاندان ابی طاهر )
چون آب جیوه دارد وقتی نور خورشید به آب می تابیده نور هفت رنگی در فضا ساطع می شد که وقتی این نور به شیشه های رنگی اتاق شاه نشین برخورد می کرد رقص نور زیبایی در فضای اتاق به وجود می آمد و در شب های مهتابی آب حالت آینه پیدا می کرد .
این کاشی ها تا اوایل دوره رضا شاه در حوض نصب بودند تا اینکه باغ توسط نایبی ها تصرف شد . نایب حسین این کاشی ها را به باغ خصوصی خود به نام باغ سردار منتقل کرد و چون معماران این دوره نتوانستند سیستم پیچیده ای را که در این حوض تعبیه شده در آن باغ بسازند تعدادی از کاشی ها در همان باغ از بین رفت و بقیه آن به قیمت پایینی به موزه لوور پاریس فروخته شد ، که امروزه قابل قیمت گذاری نیست . این حوض در ابعاد طلایی ساخته شده یعنی بهترین شکل ترسیم مستطیل .
بعد از نایبی ها انگلیسی ها برای بازسازی حوض به باغ آمدند که البته نتوانستند کاری برای آن انجام دهند . حدود ۲۰ سال پیش هم استاد پیرنیا که استاد معماری ایران بود برای بازسازی حوض اقدام کرد و یک گوشه از حوض را خراب نمود و متوجه شد زیر هر یک از حفره ها لوله ای سفالی به عمق یک متر پایین رفته که یا به منبع ورودی آب متصل است یا به قسمت خلاء. محاسباتی که در لوله های زیر انجام شده و اندازه قطر آن ها آنقدر پیچیده بود که استاد پیرنیا ترجیح داد سیستم را دستکاری نکند چون اگر این کار را می کرد نمی توانست با آن محاسبات حوض را بازسازی کند.

ه) اتاق شاه نشین
به دستور محمد شاه قاجار در سال ۱۲۵۶ ه. ق ساخته شده است. اتاق های طرفین آن اتاق های گوشواره یا خدمه است. که خدمه برای احترامی که به شخص شاه قائل بودند تشریفات را از درهای جانبی انجام می دادند و هیچ گاه از در اصلی وارد نمی شدند. در اتاق به شکل پنج دری و اُرسی ساخته شده. یعنی در به حالت کشویی باز و بسته می شود. گل میخ هایی که روی در به کار رفته هم برای تزئین است هم برای اینکه چوب را تلخ کند و موریانه در را نخورد. در این دَرْ از هنر گره چینی استفاده شده یعنی در آن از میخ یا چسب به کار رفته بلکه تکه های چوب به شکل پازل مثبت و منفی جا داده شده اند. رنگ شیشه ها از چند جهت اهمیت دارد. علاوه بر رقص نور طبیعی در روز و شب که قبلاً ذکر شد. از لحاظ روان شناسی رنگ قرمز اشتها آور است و رنگ آبی و سبز آرامش بخش است. ترکیب این رنگ ها با رنگ زرد یک حشره کش طبیعی است. به این شکل که در طول شب های تابستان که در اتاق چراغ روشن می شده نور که به شیشه های رنگی می خورده طیف رنگی ایجاد می کرد که باعث می شد حشرات به آن جذب شوند وقتی حشرات به مرکز نور نزدیک می شدند به خاطر تعدد رنگ ها و چون چشم حشرات مرکب است دیدشان مختل می شد ، درواقع کور می شدند و داخل آب می افتادند .
کانالهای جعفری هم در ازاره ها برای این است که هوا پشت دیواره اصلی جریان پیدا کند و دیگر نم حوض ساختمان را خراب نمی کند .
بعد از شاه نشین و در کنار کوشک قاجار چایخانه است که قبلاً چشمه زنانه نام داشته که در این قسمت تمام آب ورودی تقسیم می شود یعنی آن یک سوم آب چشمه که وارد باغ می شود در این قسمت دوباره سه شاخه می شود که یکی از زیر حوض کوشک قاجار خارج می شود ، یکی از زیر حوض جوشن و یکی از زیر حوض کوشک صفوی که بقیه جوی ها و فواره ها از این سه حوض تغذیه می شوند .

و) کوشک قاجار یا شترگلوی فتح علی شاهی
سال ساخت آن ۱۲۲۶ ه . ق به دستور فتح علی شاه می باشد . ساختمان شامل بادگیرکه در جلوی بادگیر شاه نشین و قسمت وسط و قبل از حوض محل انجام تشریفات بوده است در فضاهای باز اطراف کوشک اتاق های خدمه قرار دارد که دریچه های منتهی به این اتاق ها به اتفاق حوض که جهت آن به طرف ساختمان است و بادگیر فضای ساختمان را برای تابستان های گرم کاشان دلچسب و خنک می کرده . نقاشی هایی که در سقف قرار دارد ، اصل آن کار صنیع الملک غفاری عموی کمال الملک است که چون بعد از مرگ امیرکبیر تا سال ۵۲ شمسی از باغ حفاظت نشده نقاشی ها در اثر نم و رطوبت و یا عوامل انسانی از بین رفته. بعد ها عکس این نقاشی ها در آلبوم یک جهانگرد فرانسوی پیدا شده که طی چند سال اخیر این نقاشی ها زیر نظر استاد مطیفی فر در حال باز سازی است. قسمت های کم رنگ نقاشی در حاشیه ها و پایین تر از قسمت سقف اصل هستند. موضوع نقاشی ها در قسمت بالای حوض بزم های شاهانه، نقش شکارگاه، اتفاقاتی که در همین باغ افتاده و قصه های قرانی است. دور تا دور ایوان نیز نقش ۱۸ عدد از پسران ارشد فتح علی شاه نقاشی شده که تصویر میرزا ملک شاه از بقیه واضح تر است.
پایین عکس شاه زاده ها شعری است اثر خاوری در مدح فتح علی شاه که خطاط آن اشعار محمد تقی حسینی از خاندان کلهر می باشد. در آخرین مصرع کتیبه ای وجود دارد که تاریخ اتمام تزئینات بنا است که مجموع حروف ابجد بیت آخر ۱۲۲۶ می شود. سیستم شترگلو در این ساختمان نیز اجرا شده است با این تفاوت که قطر لوله بیشتر است در نتیجه آب با فشار کمتری از حفره وسط حوض خارج می شود. ماهی های درون آب ماهی قزل آلا و ماهی قناتی است. که از ماهی های قناتی در گذشته برای درمان یرقان استفاده می شده است. بعد از این بنا درختان ۵۰۰ ساله است که توضیح آن در ابتدا آمد.

ز) حمام ها
۱- حمام سلطنتی که به دستور فتح علی شاه در سال ۱۲۲۶ ه. ق ساخته شده مخصوص استفاده خانواده دربار بوده و هر وقت شاهان قاجار برای تفرج به باغ می آمدند از این حمام استفاده می کردند و حمام کوچک که برای استفاده خدمه بوده و در ایامی از هفته برای عموم مردم استفاده می شده است .
درِ حمام نسبت به کلاه هایی که قدیم استفاده می شده کوتاه است که دلیل آن همان فلسفه احترام به زمین است . قسمت های مختلف حمام شامل : ۱- رختکن ۲- راه فرعی به حمام برای رساندن وسایل به افراد داخل حمام ۳- سربینه ۴- صحن اصلی حمام که صحن اصلی خود شامل : ۱- شاه نشین ۲- حوض آب گرم ۳- حوض آب نیمه گرم ۴- حوض آب سرد که می توان ادعا کرد که سناهای امروزی به تقلید از همین حمام های سنتی ساخته شده است . در صحن اصلی خزینه و اتاق های حجامت نیز قرار دارد . و اما سیستم گرمایش حمام ؛ آب حمام به وسیله تون گرم می شده که تون در وسط خزینه قرار دارد به صورت حفره ای که از پایین به فضای بیرون راه دارد شخصی که به او تون تاپ می گفتند هیزم را زیر تون می ریزد و روشن می کند . روی تون در کف خزینه یک ورقه مسی قرار دارد که دور ورقه را با ملاط محکمی می بستند تا آب به زیر آن نفوذ نکند . وقتی ورقه مسی داغ می شد آب خزینه را تا ۴۰ درجه گرم می کرد . فضای حمام نیز به وسیله کانال های گربه رو که در زیر کف حمام ساخته شده اند و به قسمت تون متصل است گرم می شود . دود تون هم از این قسمت به سقف هدایت می شود . دیواره های حمام از ساروج ساخته می شد که ساروج ملاط محکمی است از آهک ، خاکستر و گیاه لویی که وقتی این ترکیب در جایی نصب می شد رطوبت نمی توانست به پایه ها و دیوار بنا آسیب برساند . روشنایی حمام نیز از طریق حفره هایی که در سقف بود به نام جامگاه تأمین می شد که این سوراخ ها شیشه های مجدی داشتند که دو خاصیت داشت : ۱- نور را حتی درروزهای ابری دو برابر می کرد. ۲- دید را از بالای پشت بام حمام مختل می نمود .
۲- بعد از حمام سلطنتی، حمام صفوی قرار دارد که ساخت آن به سال ۹۰۹ ه ق بر می گردد، که قسمت های آن شبیه حمام سلطنتی است فقط نکته قابل توجه آن وجود ۷ کاشی قدیمی در قسمت خزانه است که حدود ۵۰۰ سال قدمت دارد.

امیر کبیر
محمد تقی فراهانی (امیر کبیر) اهل هزاوه فراهان اراک بوده و از سنین کودکی در دربار قاجار رشد کرد چرا که پدرش آشپز دربار قاجار بود. به خاطر استعداد و لیاقتی که داشت در سن ۱۸سالگی لقب خان و در ۲۱ سالگی لقب میرزایی می گیرد. در همین سنین با دختر عموی خود جان جان خانم ازدواج کرد که حاصل این ازدواج یک دختر و یک پسر است. بعدها وقتی امیر ۴۲ بود و شاه قاجار فوت نمود ایشان شخصاً به طرف تبریز می رود و ناصرالدین شاه را که ۱۷ سال داشت برای سلطنت به پایتخت می آورد که در بین راه امیر در جواب سئوال ناصرالدین شاه که می پرسد ایران در این زمان بیش از همه به چه کسی نیاز دارد پاسخ می دهد به من. چون خودش را شخص لایقی می دانسته. امیر به صدارت می رسد و اقدامات زیادی انجام می دهد که در تاریخ از آنها ذکر شده از جمله تأسیس دارالفنون، اعزام دانشجو به خارج، تقسیم آب کرج، ساماندهی به ارتش و از جمله مهمترین کارهای او تعیین حقوق برای درباریان بود که این اقدام امیر به مزاق و درباریانی که تا پیش از آن به راحتی به خزانه مملکت دسترسی داشته خوش نمی آمد. از جمله این افراد مهد علیاء، مادر شاه و حاج علی خان مراغه ای خواجه حرامسرا. که این اشخاص بارها علیه امیر توطئه می کنند. ولی به خاطر علاقه ای که شاه نسبت به امیر دارد، کاری از پیش نمی برند. تا اینکه ناصر الدین شاه برای کم کردن کینه مادرش به امیر به ایشان پیشنهاد می کند که با خواهرش عزت الدوله ( ملکزاده خانم ) که ۱۳ سال داشته ازدواج کند که البته این ازدواج هم از کینه مادرشاه کم نمی کند تا بالاخره بی کفایتی شاه و دسیسه این افراد باعث می شود امیر از صدارت عزل و به کاشان تبعید شود . علت تبعید امیر به کاشان این بود که کاشان به علت اقلیم کویری اش یک شهر کویری به حساب می آمد از طرف دیگر به پایتخت نزدیک بود و دربار می توانست روی امیر کنترل داشته باشد . امیر همراه همسرش ۴۰ روز در باغ زندگی می کند تا اینکه ناصرالدین شاه پشیمان می شود و خلعتی را به منزله بخشش امیر به کاشان می فرستد . اطرافیان که متوجه می شوند امیر بخشیده شده در فرصتی مناسب از مستی شاه استفاده کرده و امضای قتل امیر را از شاه می گیرند و دو روزه خودشان را از راه نیزارهای قم به کاشان می رسانند . وقتی به شهر می رسند امیر برای پوشیدن خلعت بخششی داخل حمام بوده که چون حمام خدمه به کوچه راه داشته قاتلین از راه کوچه وارد می شوند و دری را که به حمام باز می شده می بندند تا کسی نتواند برای نجات امیر اقدامی انجام دهد . تاجایی که وقتی حاج علی اکبر خان چاپارچی پیک بین شیراز و کاشان می خواهد به همسر امیر اطلاع دهد دست و پای او را با طناب می بندند تا نتواند این کار را انجام دهد .
امیر کبیر وقتی آن اشخاص را می بیند و حکم را می شنود باور نمی کند که ناصرالدین شاه چنین حکمی داده باشد . می خواهد که شخصاً حکم را ببیند وقتی حکم را دید می گوید افسوس من فکر می کردم ایران به صدر اعظمی لایق نیاز دارد ولی الان متوجه شدم ایران به شاهی لایق نیاز دارد . از آنها سه درخواست می کند ۱ـ چند خط وصیت بنویسد ۲ـ برای آخرین بار همسر و فرزندانش را ببیند ۳ـ دو رکعت نماز بخواند که قاتلین با هیچ یک از این درخواست ها موافقت نمی کنند بلکه فقط نحوه قتل را به خود امیر واگذار می کنند . بنابراین امیر از دلاکی که داخل حمام بوده می خواهد رگ دستش را بزند . نقل شده امیر با خون خود روی دیوار شعری نوشته باشد که این نقل قول اثبات نشده است .
قاتلین صبر نمی کنند امیر در اثر خونریزی از رگ از دنیا برود بلکه او را با پارچه ای خفه می کنند .
وقتی امیر به قتل می رسد در هیچ جای ایران برای امیر عزای عمومی اعلام نمی شود. تا مدت ها مردم ایران بر این باور بودند که امیر در اثر سرطان استخوان از دنیا رفته. فقط در شهر کاشان ۷ روز عزای عمومی اعلام می شود. جسد امیر را بعد از غسل دادن در حوض وسط باغ به امامزاده حبیب موسی واقع در شهر کاشان منتقل می کنند. همسر امیر به مدت ۲ سال به صورت امانت در امامزاده می ماند تا به استخوان تبدیل می شود. بعد به کربلا منتقل شده و در یکی از صحن های اصلی حرم امام حسین (علیه السلام) دفن می شود. (روحش شاد)

تهیه و تنظیم : واحد تولید محتوای اصفهان تور