در این بخش از معرفی شهرستان های استان اصفهان به معرفی شهر گرم و کویری نایین که از قدمت تاریخی بسیار بالایی برخوردار است پرداخته ایم . از همراهی شما با اصفهان تور کمال تشکر را داریم .
تاریخچه منطقه و موقعیت
نایین از شهرهای ایران باستان و یکی از ولایتهای پنج گانه استان (کوره ) فارس پایتخت هخامنشیان بوده است .در زمان گسترش اسلام مردم نایین به این آیین گرویدند .در قرن پنجم هجری نایین مانند شهرهای استان اصفهان مورد توجه قرارگرفته و در حکومت سلطان محمد خدابنده (الجایتو) غازان خان آثار باارزشی همچون مسجد باباعبداله ، اما مزاده سلطان سید علی فمناره مسجد جامع نایین در این شهر ساخته شد در دوره صفویان شهر نایین رونق فراوانی یافت .در این دوره باروی شهر مرمت شد و بناهای جدیدی احداث گردید . در سال ۱۰۰۰ هـ . ق هنگامی که اصفهان به پایتختی ایران برگزیده شد نایین که زمانی تابع یزد بود در محدوده اداری اصفهان جای گرفت و در سال ۱۳۲۷ هـ .ش نایین رسماً شهرستان اعلام شد و بخشداری آن به فرمانداری تبدیل گشت از نایین مردان بزرگ ونامداری برخاسته که هر یک در علوم وفنون مختلف جایگاهی بلند یافته اند وازاین رهگذر نایین بخصوص درتاریخ یکصد ساله اخیر ایران،نقش بسیار زیادی داشته است واز این رو همواره برای این منطقه منزلتی بیش از یک شهرستان معمولی قائل بوده اند.چنانکه خاندان پیر نیا حتی در قانون اساسی پس از مشروطه این شهر را از شرط حد نساب نفوس برای برخورداری نماینده ای مستقل در مجلس شورای ملی معاف کرده بودند. یکی از فرزندان بزرگ این سرزمین دکتر حسین فاطمی است که در نهضت ملی شدن صنعت نفت تا آخرین نفس پایمردی کرد وجان وسر را در راه آزادی خواهی فدا کرد. دیگر شخصیت مشهور این دیار مرحوم آیت … میرزا حسین نایینی (آیت اله نایینی ) بزرگترین عالم شیعه و متفکر بزرگ اسلام می باشد.
موقعیت جغرافیائی
شهرستان نایین به عنوان یکی از مهمترین شهرستان های استان اصفهان از نظر غنای آثار تاریخی و جاذبه های گردشگری طبیعی، انسان ساخت و صنایع دستی و آداب و رسوم ویژه منطقه قابلیت تبدیل شدن به یکی از قطب های گردشگری کشور به عنوان محور گردشگری شرق استان اصفهان را دارد .
شهرستان نایین درشرق استان اصفهان قرارداشته و وسعتی برابر ۸/۲۵۲۰۳ کیلو متر را دربرگرفته شهرستان نایین در شرق استان اصفهان قرارداشته و از دو بخش مرکزی و انارک تشکیل شده و دارای سه شهر نایین و انارک و بافران می باشد. شهر نایین با فاصله ۱۴۰ کیلومتری از شرق اصفهان قرارداشته و از غرب با شهرستان اصفهان ، از شمال با شهرستان اردستان ، از جنوب با استان یزد و از شرق با شهرستان خورو بیابانک هم مرز می باشد و از نظر غنای آثار تاریخی و خصوصاً جاذبه های گردشگری ویژگی ها و پتانسیلهای خاصی را به لحاظ تنوع آب وهوایی وجوی داراست چنانکه ازآب و هوایی کوهستانی تا کاملاً کویری به صورت متنوع را دارا بوده و این ویژگی جاذبه های گردشگری طبیعی متنوع از جمله مناظرطبیعی کوهستانی تا ماسه ها و ریگزارها و دریاچه های نمکی دارا بوده و این تنوع ، گردشگران متعددی را با علایق وسلایق متنوع درخود جا داده و یا قابلیت جذب گردشگران مختلف را دارد و این در صورت معرفی وتبلیغ جاذبه ها و ایجاد زیر ساختهای گردشگری ، جذب و هدایت سرمایه گذار امکان پذیر خواهد بود.
آثار و جاذبه های تاریخی و گردشگری
-۱ مسجد جامع -۲ خانه پیرنیا (موزه مردم شناسی کویر )-۳ بازار تاریخی نایین-۴ خانه فاطمی-۵ خانه تاریخی امامی -۶ نارین قلعه-۷قلعه محمدیه-۸ مسجد سرکوچه محمدیه -۹ مسجد جامه محمدیه-۱۰ مسجد جامع شهر بافران -۱۱ مسجد بابا عبداله -۱۲ مسجد شیخ مغربی -۱۳ مسجد خواجه خضر -۱۴آسیاب ریگاره محمدیه -۱۵ امام زاده سلطان سید علی -۱۶امام زاده سلطان موصلیه۱۷ – مصلی نایین -۱۸ مصلی عتیق نایین -۱۹ یخچال های قدیم محمدیه ، نایین و بافران -۲۰ کارگاه های عبابافی درمحمدیه -۲۱ کاروانسرای بلاباد -۲۲ کاروانسرای نیستانک -۲۳کاروانسرای نوگنبد -۲۴ کاروانسرای مشجری -۲۵ کاروانسرای عباس آباد -۲۶ رباط انارک -۲۷ قلعه شهداد -۲۸ قلعه رستم شهر بافران-۲۹قلعه مزرعه امام-۳۰قلعه های تاریخی بنوید -۳۱حمام تاریخی کلوان -۳۲حمام تاریخی نوآباد -۳۳حمام تاریخی پنجاهه -۳۴حمام تاریخی سکان -۳۵ حمام تاریخی امام رضا -۳۶ حصار تاریخی شهر نایین -۳۷ چهار طاقی نخلک -۳۸ چهار طاقی پاکوه -۳۹برج نوگنبد-۴۰ برج قیوم آباد-۴۱ برج سنگیج -۴۲ دروازه پنجاهه-۴۳ دروازه چهل دختران -۴۴ دروازه و برج کلوان -۴۵ بنای تاریخی نواقلی -۴۶حسینیه های تاریخی نایین-۴۷حسینیه مزرعه امام -۴۸ آب انبار های نایین -۴۹ آب انبار مزرعه امام -۵۰معادن تاریخی انارک و نخلک -۵۱ کویر ریگ جن-۵۲ نخلستان های منطقه -۵۳ منطقه گردشگری عباس آباد -۵۴منطقه گردشگری پاکوه
سوغات
زعفران ، پسته ، کتیرا ، دارو های گیاهی و لبنیات محلی
از صنایع دستی می توان به فرش دستباف ، عبا ، کرباس ، گلیم و خرما اشاره نمود.
آداب و رسوم
– از آداب مردم نائین سوگند یادکردن به نمک و تقدیس آن است.
– در هنگام تحویل سال خوان هفت سین دایر می کنند، به عدد هفت ستاره و سیاره و مناسبات بین آنها که این هفت سین به شرح زیر است . سیب ، سرکه ، سیر، سبزه، سنجد، سرمه و سمنو
– در روز اول عید مردم اعم از آشنا و غیرآشنا در کوچه و گذر به همدیگر تبریک گفته و بساط روبوسی و آشتی کنان برپامی کنند که این عمل باعث تداوم صلح و دوستی در بین مردم در طول سال می شود .
– پختن شیرینی محلی و کلوچه توسط زنان قبل از عید به عنوان تدارکات شب عید
– رنگ کردن تخم مرغ با رنگهای طبیعی
– مراسم سیزده بدر، که روز سیزدهم عید نوروز مردم از شهر به آغوش طبیعت پناه می برند.
– مراسم مذهبی، در روز عید فطر، عیدغدیر خم و عید قربان مردم به دیدن بزرگترها می روند و این روز را به هم تبریک گفته ، که نمونه ای از احترام و گرامیداشت بزرگان می باشد.
– همچنین درروز عید غدیرخم به دیدن سادات رفته و به عنوان چشم دیدنی و تبرک هدیه ای از آنان میگیرند.
– مراسم عزاداری سرور و سالار شهیدان حضرت امام حسین (ع) در شهرستان نائین بصورت سنتی و خاص منطقه برگزار می گردد و توانسته بعد از گذشت سالیان دراز همچنان اصالت تاریخی و فرهنگی خود را حفظ کند شبیه مراسم جوش گرفتن و سنگ زنی.
– همچنین در روز تاسوعای حسینی هیأت عزاداری از حسینیه ها به حسینیه های دیگر و منازل متوفّی که درطول سال از دنیا رفته اند می روند و درآنجا به عزاداری می پردازند.
– از دیگر مراسم مذهبی می توان به مراسم فاتحه، سوم، ماه، چهلم و سال و روز عرفه اشاره کرد که هرکدام از مراسم برای اموات و بعد از فوت برگزارمی گردد و بادادن خیرات برای اموات در طول سال برای آنها طلب آمرزش و مغفرت می نمایند.
مسجد جامع نائین
اصل بنای تاریخی مسجد جامع نائین براساس متون تاریخی ازجمله مراه البلدان که درآن نوشته شده بنابه دستورعمرابن عبدالعزیزاموی ساخته شده وهمچنین نوع و طرح ساختمان ،نوع مصالح اولیه و … متعلق به قرون دوم تاچهارم هجری می باشد .
این بنای تاریخی از ویژگیها و شاخصه های بسیار مهمی برخوردار است ازجمله :
-۱ گچبریهای بسیار زیبای قسمت محراب شامل نقوش گیاهی و هندسی بسیار زیبا و خطوط کوفی مشجری که قسمت محراب وبالای محراب وسه ستون روبروی آنراشامل می گردد.
-۲ منبر بسیار زیبا و نفیس متعلق به اوایل قرن هشتم هجری باکتیبه ای به سال ۷۱۱ هجری که در آن از تکنیک منبت کاری و گره چینی «کام و زبانه »استفاده شده و تمامی قسمتهای آن با نقوش گیاهی و هندسی تزئین گردیده است .
-۳شبستان زیرزمینی یا سرداب با معماری کند و حفاری شده که از زیباییهای معماری مسجد محسوب گردیده و دارای ویژگیهایی ازجمله معماری کند ، استفاده از سنگهای شفاف مرمر جهت انتقال نور به داخل زیرزمین و گرم بودن آن در فصول سرد سال و خنک بودن آن در فصول گرم سال می توان نام برد .
-۴ سردر بسیار زیبای ترئینی مسجد که متعلق به قرن هشتم هجری است و تزئینات معماری بسیار زیادی دارد.
-۵ مناره مسجد که به صورت هشت ضلعی در قاعده و استوانه در قسمت تحتانی و فوقانی مناره با ارتفاع ۲۸ متر متعلق به قرن هشتم هجری
-۶ گنبد مسجد جامع که البته جزءمجموعه مسجد محسوب گردیده و به عنوان گنبد مقبره ای بزرگان و عرفای سلجوقی می باشد ساخته شده و متعلق به قرن هفتم هجری است .
-۷ ستونهای متنوع ومتعدد با اشکال مختلف که باستونهای شبستان شمالی بیش از صد ستون دارد.
-۸ طرح شبستانی مسجد که فاقد ایوان و گنبد می باشد. این بنای تاریخی به شماره۱۴۴به تاریخ۱۳۱۰/۱۰/۱۵ درفهرست آثارملی ایران به ثبت رسیده است.
بازار تاریخی نائین
مهمترین معبر اصلی و مرکز تجاری شهر نائین در قدیم بازار تاریخی نائین بوده که از وسط بافت تاریخی نائین می گذشته است .رودی بازار به عنوان یکی از دروازه های قدیم شهر بوده که به دروازه تاریخی چهل دختران معروف می باشد .بازار تاریخی نائین در طول دوره های مختلف تاریخی شکل و توسعه یافته و بنای اولیه آن متعلق به دوره ایلخانان و بیشترین رونق آن در زمان صفویه می باشد .طول بازارتاریخی نائین حدودا”۱۰۰۰ متر و عرض آن بین ۳ تا ۵ مترمتغیربوده و شامل۱۷۰باب مغازه می باشد.بازار تاریخی نائین دارای دو کاروانسرا و بارانداز بوده که کاروانسرای بزرگ آن درست پس از عبور از دروازه تاریخی چهل دختران در سمت راست بازار قرارداشته که در حال حاضر فقط سردر ورودی آن باقی مانده است.دروازه چهل دختران دارای دو برج بوده و چسبیده به حصار تاریخی شهر نائین می باشد که دورتادور حصار تاریخی شهر نائین را خندقی احاطه نموده و محل عبور از دروازه به وسیله پل متحرک میسر می شده و در بالای دروازه اتاقکی برج مانند بوده که در هنگام هجوم بیگانگان درب اصلی بسته و ازطریق تیرکشها و آتش دانها به دشمن حمله می نمودند.دروازه تاریخی چهل دختران و ورودی بازار دارای دودرب بزرگ می باشد .این بنای تاریخی به شماره ۱۵۶۴ به تاریخ ۵۶/۵/۲۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
خانه تاریخی پیرنیا (موزه مردم شناسی کویر نایین)
خانه تاریخی پیرنیا به عنوان یکی از مهمترین مساکن سنتی شهر نائین الگوی مهم معماری و هنری خانه های تاریخی منطقه و کویر مرکزی ایران محسوب می گردد.
این خانه متعلق به دوران صفویه بوده و از اجزاء مختلفی از جمله ورودی، دالانهای متعدد، هشتی، غلامگردش، ایوان شاه نشین ، اتاق نشیمن، گودال باغچه، باغ و بخشهای مختلف دیگر تشکیل شده است .این بنا از مجموعه خانه های متعددی تشکیل می شده که هرکدام با کاربردی متفاوت و مخصوص ساخته شده است. ازجمله اندرونی ، بیرونی ، حیاط خلوت و … می باشد. این خانه به عنوان خانه حاکم نائین بوده و در ابتدا شخصی به نام قاضی نور الهدی در این خانه زندگی می کرده و در دوره قاجار به خاندان پیرنیا رسیده و شخصی به نام میرزا احمد خان پیرنیا حاکم نائین در این خانه زندگی می نموده است .مهمترین ویژگی هنری خانه تاریخی پیرنیا وجود نقاشیهای دیواری و گچبریهای بسیار زیبای آن که در ایوان شاه نشین ، اتاق تشریفات و اتاق مخصوص حاکم بوده می توان یاد نمود .این گچبریها در قسمت فوقانی بخشهای ذکر شده را شامل گردیده که در آن کتیبه هائی با اشعار مختلف عظمت معماری و هنر را نشان می دهد.این گچبریها شامل قابهای متعددی بوده و داستانهای هفت پیکر نظامی شامل: داستانهای خسرو و شیرین ، یوسف و زلیخا ، صحنه های شکارگاه ، داستانهای عاشقانه و خیالی را به نمایش گذاشته است .ترکیب تزئینات معماری و گچبریها و نقاشیها، زیبائی زایدالوصفی را به تصویر کشیده است .از دیگر تزئینات این بنا می توان به تزئینات معماری کاربندی ها ، یزدی بندی ها ،رسمی بندی ها اشاره نمود.درنقاشیهای موجود درقسمتهای مختلف این بنا نقوش گیاهی، هندسی ، گل و مرغ ، اژدها و حیوانات مختلف زیبائی آن را دو چندان نموده است .یکی از بخشهای مهم این بنا ، وجود فضای گودال باغچه در مرکز حیاط بوده که به عنوان تابستان نشین خانه و به جهت دسترسی به آب قنات حفر گردیده است .این خانه در سال ۱۳۴۹ توسط وزارت فرهنگ و هنر خریداری و پس از انجام مرمتهای مورد نیاز بنا در سال اسفند ۱۳۷۳ به موزه مردم شناسی کویر نائین تبدیل گردید.
موزه مردم شناسی کویر نایین
موزه مردم شناسی کویر نایین در خانه تاریخی پیر نیا واقع شده است که درآن بازدید کنندگان از طریق اشیاء ، لوازم ، وسایلی که در جای جای فضاهای خانه ، ویترینها قرارگرفته با فرهنگ مردمان کویر و حاشیه کویر آشنا می گردند و شامل نمایش زندگی کویری، وسایل کشاورزی، ادوات و وسایل نظامی، پوشاک، صنایع و حِرَف دستی و هنرهای سنتی ، آداب و رسوم و اعتقادات مردمان بومی منطقه آشنا می شوند.
خانه تاریخی فاطمی
بنای تاریخی خانه فاطمی در محله نوآباد و جنب بازار تاریخی شهر نائین واقع گردیده است این بنا به عنوان یکی از مهمترین مساکن سنتی شهرستان نائین محسوب گشته و در حال حاضر در مالکیت اداره میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان نائین در حال مرمت می باشد .این بنای تاریخی متعلق به خاندان فاطمی ها در نائین بوده و ساخت آن مربوط به دوره قاجار و کمی قبل از آن می باشد این بنا از بخشهای مختلفی که هرکدام کاربرد مخصوصی داشته ساخته شده است که می توان به بخشهای اندرونی، بیرونی، محل نگهداری احشام و اسطبل یاد نموده که هرکدام از آنها از فضاهای متعددمعماری دیگر از جمله اتاقهای متعدد، دالانها،بهارخوابها، مطبخ، حمام، اتاق مخصوص پذیرایی، اتاق مخصوص استراحت میهمانان ، محل نگهداری غلات و حبوبات ، سردابها و … تشکیل شده است .مهمترین ویژگی هنری وتزئینی این بنامی توان به گچبریهای بسیارزیبای نقوش گیاهی وگل و بوته های موجوددراتاق ارسی وتزئینات مختلف معماری دیگرازجمله رسمی بندیها ، کاربندیها ، مقرنس کاری و… که در بخشهای مختلف این خانه قراردارد می توان نام برد .یکی دیگر از ویژگیهای هنری – ترئینی این خانه وجود دربها و پنجره های مشبک بسیارزیبا که در آن ازتکنیکهای مختلف کار باچوب مثل گره چینی و کام و زبانه و استفاده از شیشه های الوان که بسیار زیبا و جذاب می باشد می توان نام برد .بنای تاریخی خانه فاطمی به شماره ۴۷۰۲ مورخ ۸۰/۱۰/۱۱ درفهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .
نارین قلعه «نارنج قلعه »
بنای تاریخی نارین قلعه به عنوان قدیمی ترین بنای شناخته شده در بافت تاریخی شهر نائین متعلق به دوره پارتیان قبل از اسلام می باشد . این بنای تاریخی درست در مرکز بافت تاریخی شهر نائین بوده که به عنوان دژ یا کهندژ در دوره های بعدی شهر در اطراف آن توسعه و گسترش یافته است. اصطخری ازاین بنای تاریخی بازدید و در کتاب خود از آن یاد نموده و اطراف آن را سه هزار گام ذکر نموده است .دور تا دور قلعه را در قدیم خندقی احاطه نموده که از پایین ترین قسمت خندق تا بالاترین قسمت بنا در قدیم ۵۰ متر ارتفاع داشته است. بنای مذکور به صورت چند ضلعی بوده که چندین برج در گوشه اضلاع آن قرار دارد. مصالح اصلی این بنا خشت بوده که از خشتهای خام با ابعاد ۴۳×۴۳ تا ابعاد ۲۲× ۲۲ را شامل می شود و این دوره های مختلف ساخت و توسعه این بنا را نشان می دهد. چنانکه معروف است که حتی تا دوره قاجار نیز از این بنا استفاده می شده است .بنای تاریخی نارین قلعه به شماره ۴۱۷۷ مورخ ۶۵/۸/۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .
مسجد تاریخی باباعبدالله
بنای تاریخی مسجد باباعبد الله در ابتدا به صورت گنبد مقبره ای دوره ایلخانی بوده و سپس مسجد در کنار آن توسعه یافته است .این بنای تاریخی به صورت مسجد دو ایوانه بوده که پس از عبور از ورودی اصلی به صورت غیر مستقیم به سمت چپ و راست به داخل صحن یا حیاط وارد گردیده و در قسمت سمت چپ حیاط به صورت طاقنما بوده و در سمت راست آن پشت طاقنماها شبستانی قراردارد که به عنوان شبستان زمستانه استفاده می شده است .مسجد باباعبدالله در اواخر قرن هفتم و یا اوایل قرن هشتم هجری ساخته شده است .که کتیبه ای متعلق به سال ۷۰۰ هجری در آن وجود دارد . این مسجد در کوچه ای که به فاصله اندکی از راسته بازار متصل می شود جای گرفته است .همان طور که ذکر شد مسجد دارای یک گنبدخانه ای مرتفع و عظیم است که در انتهای جبهه قبله قراردارد .در این گنبد خانه تعدادی قبور متعلق به بزرگان و عرفای زمان ایلخانان وجود دارد .که برروی قبور با گچبریها و آیات قرآنی نقر شده است . درسه کنج های ایجاد شده در گوشه های گنبد تزئینات معماری به صورت مقرنس دیده می شود . در قسمت بالای محراب داخل گنبد نیز نقوش هندسی و گیاهی توأم ، با کتیبه های قرآنی دیده می شود .در قسمت صحن یا حیاط نیز شبستانی زیرزمینی ساخته شده که بوسیله سنگهایی نور شبستان زیرزمین را تأمین می نماید. این بنای تاریخی به شماره ۲۰۴ به تاریخ ۱۳۱۳/۴/۳۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
حسینیه های نائین
شهر نائین دارای هفت حسینیه در بافت قدیم خود می باشد. این حسینیه ها اکثراً متعلق به دوره قاجار و بعضاً متعلق به دوره صفوی می باشد. این حسینیه ها عبارتند از :
۱ – باب المسجد۲ – نوآباد ۳ – کلوان ۴ – سرای نو۵ – کوی سنگ ۶ – چهل دختران ۷ – پنجاهه. به تبع این حسینیه ها بافت قدیم نائین دارای هفت محله به همین نامها می باشد. مرکز این محله ها همین حسینیه ها و میدانچه آن محسوب می شده است .
در واقع این محله ها و تعلق به آنها یک مرز فرهنگی بین مردم محسوب می شده و هر شخص به محله خود افتخار می کرده است . در ایام سوگواری های مذهبی هنوز هم به مانند قدیم هر محله و هر حسینیه برای خود هیأتی جداگانه دارد و مراسم ویژه ای برای خود برگزار می کند.
آب انبارهای نائین
شهر نائین از قدیم الایام شهر خشک و کویری محسوب می شده است. بنابراین از زمانهای قدیم تا به امروز نیز حتی آب انبارها وظیفه تأمین آب شرب مردم را خصوصاً در فصول گرم و کم آب سال به عهده داشته اند. در کل شهرستان نائین تعداد تقریباً ۲۰۰ آب انبار وجود دارد. در زمانهای قدیم نحوه آب گیری این آب انبارها به این صورت بود که از کوهستانهای اطراف نائین جویهای آبی به طول گاهاً ۴۰ کیلومتر حفر می گشته و این کانالها آب شیرین حاصل از ذوب برفها را در فصل بهار به سمت مخزن این آب انبارها هدایت می کرده است و مخزن را پر می نموده است. سپس املاح و گل ولای این آب در مخزن ته نشین می شده و مردم در طول سال از این آب برای شرب استفاده می نموده اند. امروزه مخزن این آب انبارها در فصل زمستان بوسیله تانکر و یا آب لوله کشی شهر پر و برای استفاده در تابستان آماده می شوند. بزرگترین آب انبار شهر نائین از نظر حجم آب انبار معصوم خانی می باشد.
آسیاب ریگاره
آسیاب آبی ریگاره در محمدیه شهر نائین که به عنوان یکی از شاهکارهای معماری و هنری شهرستان نائین محسوب می گردد .این آسیاب با تکنیک و روش کند و با وسعت بسیار زیاد به طول حداقل ۱۵۰ متر و عمق ۳۰ متر در دل خاک حفر شده و ایجاد گردیده است .سنگهای بزرگ این آسیاب بوسیله آب قنات بسیار قدیمی کیخسرو که در عمق ۱۸ متری در زیر زمین به طرف تنوره آسیاب هدایت و با فشار زیاد برروی چرخ های آسیاب فرو می ریخته به حرکت در می آمده است .ورودی اصلی آسیاب در عمق سه متری ایجاد و در زیر زمین پس از عبور از دالانی بزرگ به طول ۶۰ مترو با شیب بسیار تند به مرکز اصلی و محل اصلی آسیاب متصل می شود .این دالان با ارتفاع متغیر ۲ تا ۴ متر و با شیب بسیار تند و به صورت عجیبی حفر شده است .در محوطه اصلی آسیاب در عمق ۲۵ متری به فضاهای متعدد از جمله اتاقها و محل اسطبل و محل قرارگرفتن سنگهای آسیاب و تنوره برخورد می نمائیم .دراین قسمت سکوهائی جهت قراردادن کیسه های گندم و آرد تعبیه شده و بوسیله احشام از جمله اسب و الاغ و حتی شتر بارها و گندمها حمل می شده است.براساس گفته های اجدادی محل ، این آسیاب در زمان کیخسرو و بیش از ۲۰۰۰ سال قدمت ساخته شده است چنانکه چندین ضرب المثل بسیار قدیمی به این آسیاب منسوب می باشد.
معرفی مسجد سرکوچه محمدیه
این بنای تاریخی در محله محمدیه یکی از محلات قدیم شهر نائین واقع شده است. مسجد سرکوچه محمدیه متعلق به قرون اولیه هجری بوده که بیش از یک هزارسال قدمت دارد و از نظر شکل و پلان کاملا با مساجد دیگر متفاوت بوده و این یکی از ویژگیهای مهم بنای مذکور می باشد. این بنا فاقد صحن یا حیاط بوده، پلان آن به صورت مستطیل شکل یا گنبدی در مرکز ساخته شده است. از ویژگیهای مهم بنای تاریخی مسجد سرکوچه محمدیه کتیبه های کوفی متعدد در قسمت فوقانی دیوارها و گنبد مسجد بوده که کل کتیبه های آن بارنگ لاجوردی روی گچ و باخط کوفی ترسیم شده که قسمت ساقه گنبد کوچک آن آیه ۱۸ سوره توبه ترسیم شده است. در قسمتی ازمسجد نام عشره مبشره به اضافه بسم الله الرحمن الرحیم نمایان است. روبروی محراب تاریخ کتیبه ها به خط عربی به سال ۴۶۹ هـ .ق دیده می شود. این بنا درفهرست آثار ملی به شماره به ثبت رسیده است.
مسجد جامع تاریخی محمدیه
مسجد جامع تاریخی محمدیه در محله محمدیه شهر نائین در میدان بالای این محل متعلق به قرون چهارم ویا پنجم هجری است .این مسجدبه صورت دوایوانه بوده با صحن یا حیاط در مرکز و رواقها دراطراف ساخته شده است.در قسمت جبهه قبله رواق به صورت عمیق بوده و گنبدی کوچک آجری بر بالای محراب ساخته شده است . در دوسمت اضلاع شمال و جنوب حیاط، رواقها به صورت دواشکوبه ساخته شده که احتمالا از قسمتهای بالا جهت استفاده برای خانمها ساخته شده است.در سمت چپ و درست روبروی ورودی اصلی به صحن راه پله ای قرارداشته که پس از عبور از آن به پایاب قناتی که جهت وضوخانه ساخته شده می رسیم که هنوز پایاب مذکور و قنات آن فعال و مورد استفاده می باشد. در سمت چپ راهرو اصلی به داخل مسجد ، شبستانی زمستانه که احتمالا” در دوره های بعدی الحاق گردیده ساخته شده و قسمت بالای آن نیز به عنوان مهتابی جهت استفاده در فصول مختلف سال استفاده می شده است.سردابی زیرزمینی نیز در زیر صحن یا حیاط مسجد وجود داشته که ورودی آن در راهرو اصلی مسجد قراردارد .
این زیرزمین به صورت هشت ضلعی و با نماکاری بسیار زیبا ی آجری ساخته شده است و در وسط سنگ مرمر جهت تأمین نور سرداب تهیه شده است .تزئینات مسجد شامل مقرنس های ایوان روبروی جبهه محراب می باشد .
کارگاههای عبابافی محمدیه
همانگونه که استحضار دارید عبای نائین از لحاظ مرغوبیت و ظرافت به شهرت جهانی رسیده است. این صنعت دستی و سنتی نائین در محیطی کاملاً سنتی نیز تولید می شود . کارگاههای عبابافی محمدیه مجموعه ای از تقریباً ۱۵ کارگاه سنتی است.البته در قدیم تعداد این کارگاهها بسیار بیشتر بوده است. همه این کارگاهها با تکنیک کند در دل زمین حفر گردیده است و بیش از چند سال مولد بهترین عبای جهان بوده و هستند.
یخچال های تاریخی
مهمترین منبع نگهداری یخ در مناطق کویری بنا های کهنسال یخچال بوده که از مهمترین شاخصه های پیشینه معماری در نایین می باشد یخچال ها معمولاً بیرون از شهر و در مسیر آب به صورت منبعی حفر شده و گنبدی مخروطی شکل بر بالای آن ساخته و محل نگهداری یخ برای فصول گرم سال می باشد.
یخچال ها به طور کلی متشکل از سه قسمت می باشند : دیوار طویل سایه انداز ، حوضچه های تولید یخ ، مخزن تهیه یخ و گودال یخو اما مصالح به کار رفته در این بنا بیشتر خشت خام ، گل ، اندود کاه گل است چرا که علاوه بر اینکه مقاومترین مواد و مصالح ساختمان کویری هستند همچنین بهترین عایق گرما از بیرون به درون و سرما از درون به بیرون می باشند و همچنین اندود کاه گل عایق خوبی برای جلوگیری از نفوذ رطوبت حاصل از برف و باران به حساب می آید.
مسجد جامع بافران
مسجد بافران در روستای بافران از توابع نائین واقع گردیده است .روستای بافران در پنج کیلومتری جنوب شرق نائین قراردارد .بنای اصلی مسجد براساس شواهد موجود احتمالا مربوط به قرن چهارم تا ششم هـ .ق می باشد . مناره مدور خشتی آن در دوران سلجوقی بنا شده است .تنها تاریخ موجود در بنا متعلق به سال ۹۲۶ هـ .ق است .این مسجد تقریباً مرکزیت بافت قدیم روستا و براساس الگوی مساجد چهارایوانی بنا گردیده است .و در دو ضلع شمال و غرب آن دو ساباط که نقش پشتبند بنا را بر عهده دارد این بنا شامل فضاهائی همچون صحن – شبستان و رواق می باشد سرداب یا زیرزمین مسجد و تک مناره خشتی از ویژگیهای این بنای تاریخی محسوب می گردد و در سالهای گذشته توسط میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری شهرستان مورد مرمت واقع گردیده و هم اکنون نیز توسط مأمورین حفاظت این سازمان و اهالی روستاحفظ و نگهداری می گردد.
کاروانسرای نیستانک
بنای تاریخی کاروانسرای نیستانک در روستای نیستانک در ۳۰ کیلومتری جاده نائین به اردستان قرار دارد . این بنای تاریخی به عنوان یکی از زیباترین کاروانسراهای دوره قاجار محسوب می گردد و ساخت آن به صورت چهارضلعی از بیرون و به صورت هشت ضلعی در حیاط می باشد. ورودی اصلی بنا در قسمت جنوبی قرار داشته که پس از عبور از دری بزرگ به راهروی که به صورت گنبدی پوشیده شده است می رسیم. گنبد راهرو با تزئینات آجری نمای زیبائی یافته است .بنای تاریخی کاروانسرای نیستانک به صورت چهارایوانی بوده و گوشه حیاط ورودی هائی جهت رسیدن به فضاهای مخصوص استراحت مسافران و اسطبل احشام دیده می شود . که به صورت حجره – حجره بوده و در داخل هر حجره بخاری دیواری دیده می شود. در یک قسمت از این بنا در دو سمت ورودی اصلی و محوطه ای اختصاصی جهت بزرگان و حاکمان تعبیه شده است که کاملا خصوصی بوده و دارای چندین اتاق و بادگیر بوده و از بخشهای تابستانی و زمستانی ساخته شده است . نمای دیوارهای صحن نیز با آجر، نماکاری شده و جرزهای آن در پائین به صورت نیم دایره و در بالا به صورت صاف دیده می شود .
موزه مردم شناسی کویر انارک
یکی از موزه های شهرستان نایین موزه مردم شناسی انارک می باشداین موزه توسط مردم انارک و فعالان میراث فرهنگی این بخش و با همکاری اداره کل میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری در سال ۱۳۸۴ تأسیس گردید . این موزه معرف فرهنگ بومی منطقه ، صنایع دستی ، حرف قدیمی ، آداب و سنن و رسومات این خطه ، معادن و فعالیت های مربوط به آن می باشد . اشیاء موزه در چند قسمت دسته بندی شده است که مهمترین آنها عبارت است از -۱قسمت ریسندگی و بافندگی -۲ قسمت معدن کاری -۳ قسمت سنگ واره -۵ قسمت شتر داری -۶ قسمت ارتباطات اجتماعی -۷ قسمت حشرات و گیاهان -۸ قسمت آثار مکتوب -۹ قسمت تصاویر -۱۰ قسمت کشاورزی -۱۱ قسمت البسه محل فعلی موزه انارک مکانی است به نام حمام انارک که توسط شهرداری بازسازی شده و در میدان سراب قرارگرفته است .
بافت تاریخی انارک
شهر انارک یکی از شهرهائی است که دارای یکی از مهمترین بافت های تاریخی کشور می باشد، بافت تاریخی شهر انارک در قدیم دارای برج و بارو و حصار و دروازه بوده که در حال حاضر تعدادی از آن باقی مانده است.بافت تاریخی انارک یکی از زیباترین بافتهای تاریخی منطقه محسوب گشته که از تنوع فضائی و معماری سنتی خاص برخوردار می باشد.در دوره های صفوی و قاجار این بافت دارای رونق بسیار خوبی بوده و با توجه به حمله های متعدد بیگانگان به این شهر مردم شهر نیز تاسیسات و تجهیزاتی جهت دفاع از شهر ساخته و تعبیه نموده اند.از جمله تاسیسات، وجود چهار برج در چهار قسمت از تپه های اطراف وداخل شهر و حصار معروف به حصار شاهی که دور تا دور شهر تاریخی انارک را در برگرفته می باشد چهار برج موجود در بافت تاریخی شهر انارک در چهار قسمت به صورت جداگانه بوده که هر کدام محوطه ای از اطراف شهر را زیر نظر داشته است.مهمترین برج شهر انارک که در حال حاضر بلندترین و بزرگترین برج محسوب می گردد معروف به برج کوه سراب یا برج سفید بوده که بر روی بزرگترین تپه شهر واقع شده و دقیقا قدیمی ترین بافت تاریخی انارک نیز دور تا دور برج و بر روی تپه واقع شده است. این برج از سنگ و ملات گل و آهک ساخته شده و به صورت مدور می باشد، این بنا دارای سه طبقه بوده و از بالای آن تقریبا اکثر مناطق و محوطه های اطراف شهر قابل رویت بوده و مشرف می باشد. برجهای دیگر بافت تاریخی انارک در بخشهای مختلف بوده که می توان به برج حاج عبدا…، برج پیرمردان و برج حصار شاهی اشاره نمود.
کاروانسرای انارک
این کاروانسرا در ابتدای خیابان فرهنگ روبروی برج حاج عبد الرحیم به زمینی به درازای ۴۸ متر و پهنای ۳۶ متر بنا گردیده است رباط به همت حاج محمد علی حاج حیدر متجاوز از یک قرن پیش ساخته شده است که سال ساخت این رباط ۱۳۰۱ اعلام گردیده روی ستون سمت راست در ورودی رباط بر سنگ مرمرینی به ابعاد ۴۰×۸۰ سانتیمتر اشعار و عباراتی در این خصوص نوشته شده است و در حال حاضر کاروانسرای انارک به مجموعه اقامتی پذیرایی سنتی تبدیل شده است.
ریگ جن
در مجاورت منطقه ویژه عباس آباد و چوپانان وجود کویر بسیار زیبای ریگ جن که یکی از بزرگترین شنزارها و کویرهای ایران محسوب می گردد . ریگ جن از شرق شهرستان نایین شمال روستای چوپانان شروع شده و در شمال روستای علم – نخلک ادامه یافته و انتهای آن به ریگزارهای روان و تپه های ماسه ای که دارای تنوع در طرح و حجم بوده چنانکه تپه های ماسه ای به ارتفاع سی متر نیز وجود دارد چشم اندازهایی بسیار زیبا و متنوع را به نمایش می گذارد .حرکت مداوم تپه های شنی از شمال شرق به جنوب غرب ، سبب به وجود آمدن برآمدگی های تودر تویی می شود که تا چشم کار می کند ادامه داشته و با غروب خورشید و پایین آمدن دما زوزه هایی را که ناشی از سرد شدن هوا و استحکاک ماسه ها به گوش می رسد.بخش وسیعی از این ریگزارها را درختچه های تاغ و اسکمبیل پر نموده که آن نیز چشم اندازی زیبا را به نمایش می گذارد .وجود جانورانی چون روباه ، شغال وگربه شنی که مختص منطقه بوده ، نیز می توان از ویژگیهای منطقه نام برد.از ویژگیهای ریگ جن می توان به وجود گردابهایی اشاره نمود که هر انسانی را به حیرت وا می دارد با توجه به سختی زمین در این منطقه هنگامی که آب باران در یک محل جمع می گردد و امکان نفوذ به داخل زمین را نداشته و ناگهان در یک منطقه منفذی در زمین پیدا شده و این منشأ ایجاد گردابهایی شده که بسیار دیدنی و جذاب می باشد .
ازویژگی های مهم دیگر ریگزارجن وجود نیزارهای متعددوبسیارزیباهمراه با وجود پرندگان زیبایی همچون هوبره و زاغ بورمی باشد.از محلهای موجود دیگر در این ریگزار جن وجود نیزارها و رودخانه های نمکی است که آن نیز زیبایی خاصی را به نمایش می گذارد.از چشم اندازهای بسیار زیبای این محل ، وجود گنبدهای نمکی متنوع ، با اشکال مختلف می توان نام برد که آن نیز به عنوان یک پتانسیل گردشگری برای جذب گردشگران می توان اشاره نمود .
چوپانان
بیش از یکصد سال از تأسیس این آبادی که در فاصله حدود ۹۰ کیلومتری انارک واقع شده است به دست جمعی از انارکیهای هم دل و هم زبان می گذرد نام این آبادی از چاه معروف به چوپانان ها گرفته شده که احتمالاً مادر چاه قنات را از آن آغاز کرده اند از بانیان این روستا می توان حاج محمد علی فرزند رمضان را نام برد که در سفری که به شاهرود می رفته در تپه های شمال چوپانان به استراحت پرداخته و فکر تأسیس این روستا را در ذهن خود می پروراند.
بافت تاریخی چوپانان کاملاً ارگانیک و به صورت منظم با استفاده از منابع سنتی بوده و دارای خیابان و کوچه هایی که عمود بر هم می باشند ساخته شده و تقریباً نمای بناهای موجود در این روستا دارای بادگیر بوده که این مزیت زیبایی بسیار خاصی را در دل کویر به نمایش می گذارد .از بناهای جالب در این روستا وجود ریگ برگردانهایی است که در ابتدا هر فرد مطمئناً به اشتباه به یاد برج و باروی و حصار شهر می اندازد. در حالی که کارکرد آن جلوگیری از ماسه های روان و شنزارهایی است که به داخل شهر هجوم می آورند.
.