اردبیل به عنوان یک شهر تاریخی و مذهبی دارای آثار باستانی زیادی می باشد که یکی از آن ها مسجد جمعه اردبیل است. این مسجد تاریخی که مربوط به دوران سلجوقیان است هرساله میزبان تعداد زیادی گردشگران ایرانی و خارجی می باشد. با هم نگاهی داریم به تاریخ و ساخت این مسجد :
مسجد جمعه اردبیل مسجدی در شهر اردبیل در شمال غربی ایران است که یکی از مکان‌های تاریخی و زیبای شهر اردبیل می‌باشد.مسجد جمعه مربوط به دوران سلجوقیان است که کنار آتشکده ای قرار گرفته و ساختمان قبلی مسجد مربوط به آتشکده بوده‌است وشامل حیاط و ایوان و طاق باشکوهی بوده که در حمله مغول‌ها تخریب شده و فعلاً قسمتی از مسجد سالم است.
مسجد جمعهمسجد جمعه (جمعه مسجد) اردبیل که در برخی از نسخه‌ها و کتابها از آن به عنوان مسجد جامع نیز یاد شده، بازمانده مسجد عظیم و گسترده و کم نظیری است که در دوره‌های مختلف اسلامی به‌ویژه دوره سلجوقی شکل گرفته و تا اوایل دوره صفوی آباد بوده‌است. اینکه از چه تاریخی این مسجد بر روی آثار پیش از اسلام ساخته شده اطلاعی در دست نیست اما بررسی‌هایی که هیئت کاوشگری ایرانی انجام داده‌استت نشان می‌دهد این مسجد در قرون اولیه اسلامی ساخته شده‌است. مسجد دوره‌های سلجوقی و ایلخانی بسیار گسترده‌تر و عظیم‌تر و وسیع‌تر از بنای مکعبی فعلی بوده و بنای سرپای موجود صرفاً گنبدخانه و ایوان مسجد بزرگ را تشکیل می‌داده‌است. تک منار استوانه‌ای شکل آجری آن از یادگارهای زمان سلجوقی است.
باستان شناسی در مسجد جمعه
مسجد جمعه آخرین بار در دوران ایلخانی مورد مرمت قرار گرفته‌است. کاوش‌های باستان‌شناسی که برای شناخت مختصات تاریخی بنا از سال ۱۳۶۷ توسط سازمان میراث فرهنگی شروع شده، پس از خاکبرداری از لایه‌های خاک و برچیدن قبرهای متأخر، سرستون‌های آجری و قسمتی از دیوارشبستان مسجد عتیق را که متعلق به دوره ایلخانی بوده از خاک بیرون آورد که تاریخ روشن مسجد و چگونگیی الحاقات و تکامل آنرا طی ادوار مختلف تا حدی مشخص نمود و قرار است نتایج این تحقیق توسط هیئت علمی تدوین و مشخص گردد. وجود آجرهای مستعمل در این بنا، تزیینات کاشیکاری و گچبری و نقشش مهرها در بندکشی و فواصل آجرها قابل مقایسه با سایر بناهای دوره سلجوقی در آذربایجان است. علت اصلی انهدام و خرابی مسجد، زلزله شدیدی بوده که موجب تخریب این بنا شده‌است. تعمیرات کهه در قرن هفتم، قسمت اساسی بنا و گنبد آن صورت گرفته‌است.
نقشه مسجد جمعه
شکل گیری و نقشه مسجد جمعه اردبیل بر خلاف مساجد دوره سلجوقی که اغلب به صورت چهار ایوانی بنا می‌شده ساخته شده‌است. این موضوع یکی از مختصات استثنایی پلان مسجد جمعه اردبیل محسوب می‌شود. در زیر تالار اصلی مسجد، به منظور تسهیل عبور و مرور مردم و دسته‌ها و اجتماعات، دهلیزها و راهروهایی به صورت شبکه‌ای منظم و محاسبه شده ساخته شده‌است که در فاصله هر دو متر به صورت چهار راهی متقاطع این ممعبرها دیده می‌شوند و بلندی هر یک از این راهروهای زیرزمینی ۱۹۰ سانتی متر و دارای ۸۰۰۰ سانتی متر پهنا می‌باشد.
بنای اصلی مسجد جمعه _ مسجد جامع
بنای اصلی مسجد جمعه که هم اکنون محوطه مکعبی آن سرپاست، در دوره آبادانی دارای گنبدی بوده که گریو گنبد آن دارای ترکیبهای متعدد منشوری بسیار زیباست که قطاربندی با تزیینات کاشی معرق دارد و کاربندی زیر گنبد نیز بدین شکل بوده که در هر یک از گوشه‌های این مربع سه کنج با لچکی‌های بزرگی ساخته شده که هریک دارای دو روزن مستطیلی شکل برای نورگیری و کسب روشنایی برای محوطه محراب بوده‌است.
قسمت های مختلف مسجد جمعه
مسجد جمعه از سه قسمت تشکیل شده است.
اولین قسمت منا پایه مناره‌ای است که در فاصله‌ای اندکی از مسجد به چشم می‌خورد. این مناره شیوه سلجوقی را دارد و از دو قسمت پایه هشت ضلعی (هر ضلع ۱۰/۲ متر) و بدنه استوانه‌ای به قطر پنج متر تشکیل شده است. در بدنه مناره دو سنگ نبشته بهقی مانده که عبارت است از فرمان اوزون حسن آق قو یو نلو و کتیبه‌ای که تاریخ ۸۷۸ هجری را دارد و در اداره فرهنگ و هنر سابق حفاظت می‌شود.
دومین قسمت اصلی این بنا مسجد تیرپوش است به ابعاد ۸۰/۹ *۵۰/۱۲ متر که روی نه ستون چوبی قرار گرفته است و ستون‌ها هم بر پایه‌های سنگی غیر منتظم استوار شده‌اند. در ورودی چوبی تکه کوب شده میخ‌های آهنی برجسته دارد و بالای یک لنگه ان نوشته‌ای کنده کاری شده است.
سومین قسمت بنا مسجد قدیم است که بنایی مرکب از چهار تاق و گنبد است. تمام بنا اجری و به مقدار خیلی کم در تزئینات ان کاشی بکار رفته است. بسیاری از نما تقریباً از بین رفته و تنها مقداری از ان باقی مانده است. در سالهای گذشته سازمان میراث فرهنگی کشور کاوش‌هایی در محل مسجد اردبیل به انجام رسانده که به نتیجه‌ای بسیار درخشان نیز رسیده است. حفاری انجام شده هیات باستان شناختی را با شبکه گسترده مسجدی عظیم و ویران شده روبه ساخت که تاکنون کسی گمان وجودان را نداشت و بیشتر نوشته‌ها و مطالعات تنها به مبنای سر پای مکعب مستطیلی شکل محدود می‌شد.
.