تهیه و تنظیم : واحد تولید محتوای اصفهان تور

 

از شهر مشهد که خارج شویم میتوانیم از ابنیه های تاریخی بسیاری بازدید کنیم که هرکدام دارای شناسنامه و تاریخچه ای میباشند که باید رفت و از نزدیک دید،ما در اصفهان تور قصد داریم به بررسی این ابنیه های تاریخی بپردازیم،پس با ما همراه شوید:

سنگ نگاره «سنگ شتر»

یافته‌های باستان‌شناسی حاکی از آن است که دشت توس در دوران پیش از تاریخ از نظر وضعیت اقلیمی و شرایط زیست محیطی با زمان حال تفاوت بسیاری داشته است. سنگ نگاره موسوم به «سنگ شتر» از جمله این کشفیات است که در فاصله‌ی حدود ۸۰۰ متری از جاده مشهد – شاندیز در نزدیکی روستای دهنو واقع می‌باشد. این نقش‌ها بر روی یک صخره بزرگ و تعدادی قطعه سنگ کوچکتر پیرامون آن ایجاد شده که حدود ۹۴ نقش بر روی آنها شناسایی شده است. نقش‌های مورد اشاره، شامل شیر، بز کوهی، گاو میش کوهان‌دار، آهو، ‌علامت‌ها و تصاویر انسان شکارگر با تیر و کمان بوده و به احتمال فراوان متعلق به دوران نوسنگی است.

 

چهار تاقی بازه هور

بنای سنگی موسوم به «بازه هور» در فاصله‌ی تقریبی ۷۸ کیلومتری جنوب مشهد، در ابتدای تنگه‌ای به همین نام، در مجاورت روستای رباط سفید بر کناره راه قدیم مشهد به تربت حیدریه واقع است. بنابر شواهد چهارتاقی مزبور بازمانده از یک مجموعه معماری متعلق به دوران ساسانیان و مشتمل بر سردر ورودی و یک گنبد مرتفع است که در گذشته به عناصر معماری دیگری در ضلع شرقی متصل بوده و کالبد بنا نسبت به چهار جهت اصلی با چهارده درجه انحراف شرقی بنیان شده است. نام بازه هور اشاره‌ای مستقیم و دقیق به معنای خورشید و فاصله میان دو بریدگی (بازه) دارد که آن را می‌توان روزنه‌ی خورشید نامید، به اعتقاد برخی پژوهشگران این بنا در زمره چهار تاقی‌های گاهشماری و محاسبه نجومی در معماری ایران باستان است. برخی فروریختگی‌ها در دیوارها و پایه‌ها، بازسازی گردیده است.

 

 مجموعه فرهنگی – تاریخی توس

ولایت توس که از تاریخی کهن در قبل و بعد از اسلام برخوردار بوده، گستره‌ای با وسعت بیش از شانزده هزار کیلومترمربع را در برگرفته و چهار شهر تابران، رادکان، نوغان و تروغبذ (طرقبه کنونی) در این پهنه وجود داشته است. اما امروزه توس تنها به محدوده شهر تابران اطلاق می‌گردد. بنابر شواهد تاریخی تابران در سده‌های چهارم، پنجم و ششم هجری مرکز ولایت توس و شهری آباد و پر اهمیت بوده است، تا این که حملات مغول‌ها و میرانشاه پسر تیمور آن را ویران کرد. پس از آن شیبک‌خان ازبک که حملاتش به خراسان در سال‌های ۹۱۳ تا ۹۱۵ق صورت گرفت درصدد عمران و آبادانی مجدد این شهر برآمد که ناکام ماند. شهر توس در ۲۴ کیلومتری شمال‌غربی مشهد واقع است و بقایای حصار و باروی شهر، کهن‌دژ، بنای هارونیه، بقایای مسجد جامع تابران، آرامگاه فردوسی و روستاهای توس و اسلامیه را در بر می‌گیرد.

 

بقایای حصار و باروی شهر تابران

به استناد یافته‌های باستان‌شناسی عصر طلایی فرهنگ و مدنیت تابران در سده‌های چهارم تا هفتم هجری بوده و از نظر وسعت در دوران ایلخانان مغول بیشترین گستره را داشته است. این شهر از نظر معماری و شهرسازی از نوع مدور و یکی از معدود نمونه‌های برجای مانده از شهرهای تاریخی است. الگویی از شهرسازی که مشتمل بر کهن‌دژ ارگ و بخش‌های دیگر بوده است. باروی نیمه ویران تابران به طول ۷ کیلومتر بقایای این شهر را در بر گرفته که ارتفاع اولیه آن ۹ متر بوده و بر اساس متون ۱۰۶ نیم برج و حداقل چهار دروازه به نام‌های رزان، رودبار، مرو و نیشابور داشته است.

 

کهن‌دژ شهر تاریخی تابران

در گذشته کهن‌دژ در بر‌گیرنده مجموعه‌ای از بناهای دیوانی و مسکونی بوده که حکمران و امرای شهر در آن مکان مستقر می‌شدند‌. کهن‌دژ تابران در فاصله ۲۵۰ متری باروی شهر قرار دارد و پیرامون آن را خندقی به طول ۱۰۵۰ متر و پهنای ۱۵ متر احاطه کرده است‌. ورودی این کهن‌دژ که شامل برج و بارو، خندق و استحکامات دفاعی بوده، بقایای معماری مربوط به دوره سامانیان تا صفویه را شامل می‌گردد. بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسی در محدوده کهن‌دژ آثاری ارزشمند از قبیل بنای مدور آجری، مسجد و حمام نیز شناسایی شده است.

 

بنای هارونیه

بنایی که امروزه به هارونیه مشهور است در فاصله‌ی حدود ۸۰۰ متری آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی و ۲۴ کیلومتری مشهد واقع شده است. هارونیه نام جدیدی است که به این مکان داده شده و شاید سابقه‌ی مکتوب آن حتی به یکصد سال پیش هم نرسد، لذا هیچ ارتباطی به هارون‌الرشید عباسی (۱۷۰تا۱۹۳ق) ندارد. این بنا به لحاظ کارکرد خانقاه یا آرامگاهی است که در سده هشتم هجری بر روی بقایای ابنیه کهن شهر تابران ساخته شده و در دوره تیموری سه فضای انتهایی به آن افزوده شده است. هارونیه دارای آراستگی‌های بسیار زیبای گچبری بوده و نمادی از وجود شخصیت‌های عرفانی و فعالیت‌های آنان در توس است. سنگ گرانیتی سیاه رنگ در ضلع جنوبی بنا یادبودی از امام محمد غزالی توسی از عرفای سده پنجم و ششم هجری است. در شمال‌غربی بنا نیز مقبره زنده یاد حسین خدیو جم (۱۳۰۶ تا ۱۳۶۸ش) از غزالی شناسان معاصر قرار دارد.

 

بقایای مسجد جامع تابران

در جریان کاوش‌های باستان‌شناسی، در یکصد و پنجاه متری جنوب غربی بنای هارونیه قدیمی‌ترین مسجد موجود در خراسان و بقایای یکی از منحصر به فردترین مساجد اولیه ایران کشف گردیده است. بقایای این مسجد به طول ۹۴ و عرض ۵۳ متر به سبک شبستانی ستون‌دار اولیه (خراسانی) ساخته شده و بر اساس بررسی‌ها شامل شبستان قبله (جنوبی)، صحن و شبستان شمالی است. آثار مکشوفه احتمالاً متعلق به اواسط سده پنجم هجری است و گویا بانی آن خواجه نظام‌الملک توسی بوده است. امروزه این مکان به صورت سایت موزه باستان‌شناسی مورد بازدید گردشگران داخلی و خارجی قرار می‌گیرد.

 آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی توسی

به استناد متون و منابع، فردوسی که در سال ۳۲۹ق در روستای پاژ متولد شده بود، به سال ۴۱۱ و یا ۴۱۶ق در توس درگذشت و در باغ شخصی خود که در داخل باروی توس و جوار دروازه رزان قرار داشت روی در نقاب خاک کشید. به درستی معلوم نیست در چه دوره‌ای اولین بنا برروی مدفن وی ساخته شد. نظامی عروضی در سال ۵۱۰‌ق قبرش را زیارت کرده است. اما جستجوی واقعی برای یافتن محل دقیق آرامگاه حکیم در زمان ناصرالدین شاه قاجار به امر آصف الدوله والی خراسان صورت گرفت و بنایی آجری بر روی آن برپا شد. در سال ۱۳۰۵ش فرهیختگان مصمم شدند بنایی بر فراز مقبره‌اش برپا کنند. در سال ۱۳۰۹‌ش حاج محمد علی قائم مقام رضوی برای ساخت آرامگاه ۲۵۲۵۰ مترمربع از املاک خود را هدیه نمود. ساختمان آرامگاه در سال ۱۳۱۳‌ش به اتمام رسید اما بعدها نشست کرد. بدین سبب از سال ۱۳۴۳‌ش تخریب بنای قبلی و بازسازی بنای فعلی با وسعت ۹۴۵ مترمربع و ملهم از شیوه معماری هخامنشی و اشکانی آغاز گردید و در سال۱۳۴۷به اتمام رسید. مقارن با آن سید عیسی و سید موسی قائم مقام نیز بخشی دیگر از زمین‌های خود را به مساحت ۲۵۳۷۵ مترمربع برای توسعه باغ آرامگاه اهداء نمودند. طبقه تحتانی بنا دارای دیوارنگاره‌هایی از فریدون صدیقی با مضمون هفت خان رستم می‌باشد که به شکوه این مکان افزوده است.

 

آرامگاه شاعران پارسی گوی خراسانی

این مکان در ضلع شمال شرقی بلوار پردیس و مشرف به میدان ورودی آرامگاه فردوسی واقع گردیده و مزار شاعران معاصر خراسان است. طرح آرامگاه در سال ۱۳۷۸‌ش تهیه گردیده و بنای نمادین آن مشتمل بر استوانه‌ای آراسته به اشعار حکیم توس می‌باشد. خاک این محوطه با وسعت تقریبی ۲۰۰۰ مترمربع تا سال ۱۳۷۸ش شعرایی نظیر استاد ذبیح‌الله صاحبکار(سهی)، استاد گلچین معانی، احمد کمال‌پور، عماد خراسانی و عشرت قهرمان را در آغوش گرفته است.

 

  میل اخنگان

میل اخنگان یا اخنجان در فاصله ۱۱ کیلومتری شرق شهر تابران توس در جوار روستایی به همین نام واقع است. این بنا برج مقبره‌ای است بر روی یک سکوی هشت ضلعی با نیم ستون‌های الحاقی در نمای بیرونی که ارتفاع آن حدود ۱۷ متر است. بر فراز بنا گنبدی مخروطی استوار گردیده که پوشش خارجی آن با شیوه خاصی تزیین شده است. فضای داخلی بنا فاقد نقش و نگار بوده و نمای بیرونی آن اعم از دیوار و نیم ستون‌ها با کاشی آذین شده است. نقوش ستاره‌ای شکل و چلیپایی نیز در آن دیده می‌شود. با وجود سنگ قبر در فضای داخلی بنا، هویت مدفون در آن مشخص نیست. برخی معتقدند آرامگاه متعلق به گوهرتاج خواهر گوهرشاد آغا است که البته دعوی صحیحی نیست. سبک معماری و تزیینات میل اخنگان مؤید انتساب آن به دوره تیموری است.

 

یخدان تاریخی چهار برج

از جمله ابنیه برجای مانده از معماری گذشته در پیرامون توس باید از یخدان تاریخی روستای چهار برج نام برد که در ۴ کیلومتری غرب حصار شهر تابران واقع است. این سازه آبی متعلق به دوره قاجار بوده و در ساختار معماری آن از چوب نیز استفاده شده است. قطر فضای داخلی بنا ۱۰ متر و ارتفاع آن به حدود ۱۲ متر می‌رسد. این یخدان در زمره بناهای عام‌المنفعه‌ای است که در گذشته یخ مورد نیاز اهالی روستا و ساکنین اطراف را تامین کرده است. از اجزا و عناصر یخدان مزبور تنها چاله و گنبد آن باقی مانده است.

 

 روستای تاریخی پاژ

روستای پاژ یکی از صدها دهکده دشت توس و زادگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی است که در ۱۵ کیلومتری شمال شهر مشهد در تقاطع جاده کارده به کلات واقع شده است. بخشی از فضای مسکونی این روستا در میان آن و بقیه بر روی تپه‌ای موسوم به «قلعه بلند» استقرار یافته است. روستای فعلی پاژ حدود هشتصد هکتار وسعت دارد و ۴ هکتار آن مسکونی است. بقایای سفال‌های پراکنده در قلعه کهنه پاژ حاکی از تداوم مدنیت پاژ از سده‌های اولیه اسلامی تا قرن نهم و دهم هجری است.

 

رباط طرق

رباط تاریخی موسوم به «طرق» در جوار روستایی به همین نام در نزدیکی مشهد واقع است. گویا بنای اولیه آن متعلق به زمان شاه عباس صفوی بوده اما بخش دیگری مقارن با حکمرانی شاه سلیمان صفوی به آن الحاق شده است. رباط طرق بنایی است دو ایوانی که اولین قسمت آن به صورت تابستانی مورد استفاده قرار گرفته است.کتیبه بنای الحاقی ساخت آن را به تاریخ ۱۰۸۰ق نسبت می‌دهد. بقایای یک حمام نیز در ضلع غربی بیرون بنا مشهود است.

 

مصلی طرق

بنای تاریخی مصلی طرق در ۱۲ کیلومتری مرکز شهر مشهد در جوار روستای مشهور طرق واقع گردیده و از نظر معماری الگویی برای بنیان مصلی پایین خیابان بوده است. مصلی طرق کهن‌ترین نمونه برجای مانده از این بنا در شهر مشهد است که در سال ۸۳۷ق با ترکیب یک ایوان بلند مرکزی و دو ایوانچه طرفین و اتاق‌های گوشوار ساخته شده است. در انتهای ایوان نیز فضای چهار ضلعی گنبدداری وجود دارد که بر دیوار انتهایی آن محرابی دیده می‌شود. از تزیینات این بنای تاریخی ارزشمند می‌توان به کتیبه زیبای خط ثلث در ازاره فوقانی ایوان، قاب‌ها و کاربندی‌های گچی اشاره نمود. بنابر تواریخ، طرق در کنار مشهد الرضا(ع) مکان اتفاقات و رویدادهای بی‌شماری بوده که اغلب با هدف تصرف این شهر مذهبی صورت گرفته است.

 

مقبره اخی علی قتلغشاه (مزار ویرانی)

خراسان دارای حدود دویست موسسه خانقاهی بوده و یکی از مناطق مهم اشاعه تصوف و عرفان در سده هشتم و نهم هجری در ولایت توس، حدود قریه ویرانی است. گویا بنای مقبره ابتدا خانقاه بوده و سپس مقبره‌ی شیخ علی قتلغشاه مصری شده و به لحاظ ویژگی‌های معماری در دهه‌های اولیه سده هشتم هجری بنیان گردیده است. وی شیوخ چندی را تربیت کرد و در سال ۸۰۰ هجری دار فانی را وداع گفت.

 

قلعه نو دهسرخ

در بالاترین نقطه مشرف به روستای دهسرخ بقایای قلعه‌ای کهن موسوم به «قلعه نو» به چشم می‌خورد که با خشت و گل و لاشه سنگ برآمده و حصارهای اولیه آن به پنج متر می‌‌رسید. آنچه از معماری بنا برجای مانده، نشان می‌‌دهد شش برج دایره‌‌ای شکل بر پیرامون قلعه به صورت دو اشکوبه وجود داشته و گویا ورودی آن از ضلع شمالی و میان برج وسط بارو بوده است. در قرون و سده‌های پیشین در فضای داخلی قلعه اتاق‌های مسکونی پیرامون یک فضای مرکزی ایجاد شده بود که امروز همه آن‌ها به آوار تبدیل شده است. قراین معماری انتساب این اثر را به دوره صفویه نشان می‌دهد. دهسرخ در ۳۴ کیلومتری مشهد واقع است.

 

بند تاریخی گلستان

در انتهای دره‌های جاغرق و دهبار، به فاصله‌ی ۵ کیلومتری جنوب‌شرقی طرقبه، سدی آجری و مستحکم بنیان گرفته که به «بند گلستان» مشهور است. برخی از محققان این اثر را از ابنیه دوره صفویه دانسته و عده‌ای آن را به شاهرخ میرزا و بعضاً به گلستانه خانم کنیز گوهرشاد آغا نسبت داده‌اند. اما به استناد مدارک مستدل، این بند به فرمان «سلطان ابوسعید میرزا تیموری» در سال ۸۳۷ق ساخته شده است. ارتفاع سازه مزبور ۲۱ متر و طول تاج فعلی بند بالغ بر ۱۳۰ متر می‌باشد. حجم مفید ذخیره آب در بند گلستان حدود ۱/۵ میلیون مترمکعب است که با ارتفاع سرریز گنجایش آن به ۲/۷ میلیون متر می‌رسد.

 

رباط علاقبند

این مجموعه رباط تاریخی با وسعت ۲۵۰۰ مترمربع، متعلق به سه دوره تیموری، صفوی و قاجار، در ۴۰ کیلومتری جاده مشهد – نیشابور در روستای بزوشک واقع است. ساختار معماری این بنا مشتمل بر سه کاروانسرای متصل به هم و دو حوض انبار می‌باشد. بنابر قراین موجود و شواهد معماری این رباط بر روی بقایایی کهن‌تر ایجاد شده، به نحوی که ابتدا ساختمانی سرپوشیده بوده و در دوره بعدی کاروانسرای دیگری به همان سبک به آن الحاق شده است. سپس در محدوده‌ی فضای مجاور این دو کاروانسرا دو ایوان متقارن با ایوان‌های ورودی بناهای سرپوشیده ایجاد و اطاق‌ها و غرفه‌ها و نمازخانه‌‌ای در طرفین ایوان‌‌ها شکل گرفته و به این ترتیب مجموعه واحدی به وجود آمده است.

 

رباط خاکستری

این اثر تاریخی در ۱۷ کیلومتری جنوب مشهد در کنار روستایی به همین نام واقع شده است، رباط مزبور در گذشته محل بیتوته مسافران و کاروانیان در مسیر شاهراه هرات، توس و نیشابور بوده و با توجه به منابع تاریخی در عصر غزنویان بنیان گردیده است. این بنا مشتمل بر سه فضای اصلی سرپوشیده بوده و روی هم رفته شش گنبد کروی آن را شکل داده است. پیرامون این تالار نیز غرفه‌هایی با تاق جناغی برای اطراق مسافران تعبیه شده و در گوشه‌های آن اطاق‌هایی به وجود آمده است. در ضلع جنوبی بنا نیز فضایی به صورت حیاط وجود دارد. رباط خاکستری در شمار یادگارهای معماری کهن خراسان می‌باشد.

 

رباط ویرانی

جایگاه ویژه‌‌ی توس و اهمیت آن در قرون و سده‌های میانه اسلامی از نظر ارتباط با مناطق مهمی چون نیشابور، سبب ایجاد راه‌هایی گردید که یکی از آن‌ها با وضعیتی کوهستانی از محل ویرانی و شاندیز گذشته است. رباط ویرانی در مجاورت روستای ویرانی، ویرانی ۱۹ در محور گردشگری مشهد به شاندیز واقع گردیده و یکی از تاسیسات رفاهی است که برای کاروانیان و مسافران در میان راه کوهستانی نیشابور به توس بنیان گردیده است. بنای مزبور از جمله رباط‌های کوهستانی بوده و فاقد حیاط مرکزی است. امروزه این مکان به موزه‌ی مشاغل سنتی مشهد اختصاص یافته است.

 

تپه سلام

آیین‌ها و مراسم مذهبی آیینه تمام نما برای انعکاس خاطرات ازلی و جاودانه‌ی مردم است که از ورای آن می‌توان به اعتقادات و باورداشت‌های مذهبی آنها پی برد. در فاصله‌ی ۲۰ کیلومتری جنوب شهر مشهد عارضه‌ای طبیعی موسوم به «تپه سلام» قرار دارد که پیش از این به منزله‌ی مقام، نخستین مشهد دیدار و مکان رویت جلوه‌گری انوار قدسی گنبد و گلدسته‌های حرم مطهر حضرت رضا(ع) برای زائرین آن امام همام بوده است. از رسم‌های رایج به هنگام رسیدن کاروانیان به تپه سلام دریافت مژدگانی موسوم به گنبد نما از زائرین توسط ساربان و چاروادار بوده است. در نزدیکی این تپه، قبرستانی قدیمی و بنای کوچک گنبدداری متعلق به آرامگاه سید سوخته یا سید گمنام که گویا زیارتنامه خوان بوده، دیده می‌شود. هویت این مکان سنگ افراشته‌ای با عبارت زیارت پیش روی حضرت رضا(ع) می‌باشد.

 

مقبره حافظ بهاءالدین عمر ابردهی

«حافظ بهاءالدین عمر ابردهی» از تربیت یافتگان و مریدان اخی علی قتلغشاه به شمار می‌آمد و پس از وی در سلسله‌ی کبرویه از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است. وفات وی در سال ۸۰۹ ه.ق روی داده است. بنابر اقوال، وی در کودکی به ارشاد یکی از پیروان شیخ عبدالله غرجستانی به نام مولانا رضی‌الدین علی مایانی به خدمت اخی علی قتلغشاه در ویرانی درآمد، تا این که به جانشینی اخی علی رسید. مقبره جدید الاحداث وی در میان قبرستان حد فاصل شاندیز به ابرده به صورت بنایی ساده و گنبددار جلب‌‌نظر می‌نماید. بر سنگ مزارش چنین نگاشته شده: مرقد مطهر قطب الاولیاء و العارفین الهادی الی محبت چهارده معصومین(ع) شیخ حافظ علی شاه ابردهی مرید شیخ المشایخ اخی علی شاه.

 

مسجد جامع ازغد

در انتهای یکی از دره‌های شمالی رشته کوه‌های بینالود، روستایی قرار دارد که با وجود اقلیم مناسب و چشم‌‌انداز زیبا، غنای تاریخی آن به ارزش و اهمیت این منطقه‌ی کوهپایه‌‌ای افزوده است. روستای ازغد واقع در هفده کیلومتری جنوب شرقی طرقبه در مسیر مالرو نیشابور به توس قرار دارد. مهمترین و معتبرترین اثر تاریخی این روستا مسجد جامع ارزشمند آن است که به تبعیت از ناهمواری‌های معابر روستا، با مصالح سنگ، ملاط گل و چوب بنیان شده است. فضای داخلی مسجد با وسعت ۱۴۴ مترمربع به صورت شبستانی است با دوازده ستون و در پشت دیوار جبهه غربی نیز اتاقی با زیر بنای ۷۲ متر شامل چهار ستون چوبی وجود دارد. این بنا دارای یازده کتیبه است. این نوشته‌ها متعلق به دوره تیموری به تاریخ ۸۳۳ق و عصر قاجار می‌باشد که حکایت از مرمت بنا دارد. از جمله نفیس‌ترین عنصر تزیینی این مسجد در چوبی دو لنگه آن است که آراسته به منبت‌کاری بسیار زیبا با طرح‌های اسلیمی به هم پیچیده در چهار قاب جداگانه است. مضمون یکی از کتیبه‌ها به صراحت اشاره به بقعه بودن این بنا دارد که در پایان آن تاریخ ۸۳۳ آمده است.

 

گذرگاه سنگی فاضل

این معبر و گذرگاه سنگی در نزدیکی روستای «ده غیبی» واقع در دره کال طرق و انتهای ضلع جنوبی مکانی به نام آسیاب فاضل قرار دارد. پدیده مزبور در قرون و سده‌های پیشین راه را از روستای عارفی (مثقب) به سوی شرق از طریق کوه‌های جنوبی شهر منحرف می‌نموده و در واقع مسیری بوده که نیشابور را از راه چشمه چنار و دهسرخ به نوغان و مشهد متصل می‌کرد. عرض این گذرگاه بین ۲ تا ۶ متر می‌باشد و در میان صخره تراشیده شده و احتمالاً برای طی طریق در آن از وسایل بی چرخ نظیر کجاوه، پالکی، عماری و هودج استفاده می‌شده است.

 

کتیبه تاریخی خان تاشی

این کتیبه در حدود ۵۵ کیلومتری شمال‌غرب شهر مشهد در امتداد جاده کلات حد فاصل روستای آل و پن‌منه در حاشیه دره کارده قراردارد. نوشته مزبور بر روی صخره‌ای جدا شده از کوه کتیبه شده و رگه‌های سفیدی در زیر آن دیده می‌شود. این اثر در محل به خان تاشی مشهور است. خان تاشی (سنگ خان) که نام آن واژه‌ای است ترکی دارای ده سطر به طول یک متر به خط ثلث بسیار زیبا می‌باشد و مضمون آن اشاره به عزیمت شیبک‌خان ازبک در سال ۹۱۶ه.ق به حدود توس دارد که پس از شنیدن خبر حمله سپاهیان شاه اسماعیل صفوی به حدود مرو عقب‌نشینی نموده و در همان سال نیز در نبرد با این حکمران کشته شده است.

 

بقایای قلعه ماد (عماد)

دره کارده یکی از چند گذرگاه معدود و صعب‌العبور در رشته کوه هزار مسجد است که از قرون گذشته اهمیت سیاسی و سوق الجیشی داشته است. در شاهنامه‌ی فردوسی نیز به این مسیر در داستان لشکرکشی و گذر «توس بن نوذر» به سوی کلات و درگیر شدنش با «فرود» پسر سیاوش اشاره شده است، در این منطقه قلعه‌ای به نام «مات»، «ماد» یا «عماد» وجود دارد. از خیل معماری این بنا امروزه بخشی از دیوارها و حوض ساروجی آن برجای مانده است. سفال‌های پراکنده در بالای کوه و میان قلعه نشان می‌دهد که این قلعه از سده نهم هجری مورد استفاده حکام تیموری بوده و تا زمان صفویه رونق داشته است.

 

رباط سفید

این رباط از جمله ابنیه تاریخی است و بر حاشیه راه قدیمی توس، نزدیک روستای رباط سفید در ۷۵ کیلومتری جنوب شهر مشهد قرار دارد. بنای آجری مزبور مشتمل بر حیاط مرکزی و سه ایوان محوری پیرامون آن است. همچنین رواقی مرکب از طاق‌نماها، ایوان‌های حیاط مرکزی را به هم ارتباط می‌دهد. فضای سرپوشیده رباط توسط چهار جرز مربع به نه دهانه تقسیم می‌گردد. بر روی دهانه مرکزی گنبد ایجاد شده است. رباط سفید در سده نهم هجری (عصر تیموری) بنیان گردیده است.

 

چهارطاقی چلاغد (چلاغی)

بنای چلاغد یا چلاغی واقع در ۲۰ کیلومتری جنوب‌‌شرقی مشهد و در حدود دو کیلومتری روستایی به همین نام قرار دارد. مقبره‌ای است که بر فراز یک سردابه تدفینی کوچک بنیان گردیده است. بنای مزبور دارای چهار درگاهی در طرفین و ورودی اصلی است و گنبدی دو پوشه بر روی آن استوار شده است. چهار طاقی چلاغد با بنای جغتین گیسور گناباد قابل مقایسه بوده و انتساب آن را به دوره تیموری نشان می‌دهد.

 

رباط شریف‌آباد

شریف‌‌آباد واقع در محدوده پیوه‌‌ژن مشهد توقفگاهی است در مسیر زمستانی نیشابور به توس و مکان استراحت کاروانیان و مسافران خسته از راه بوده است. این مکان در ۳۵ کیلومتری مشهد قرار دارد و رباط آن مشتمل بر یک فضای تابستانی با ۲۵ غرفه رو به حیاط مرکزی و دارای دو ایوان جنوبی و شمالی است. بخش زمستانی آن نیز با ۲۰ غرفه دارای شبستانی است که پوشش آن بر روی ۱۶ ستون آجری ایجاد شده است. بنابر شواهد این مکان محل توقف بزرگان بوده و پیرامون آن عناصر تدافعی و امنیتی دیده می‌شود. رباط شریف‌آباد از بناهای دوره صفوی است.

 

بقعه‌ی بابا پیر

بنای آرامگاه منسوب به «بابا پیر» که مورد احترام اهالی و مناطق مجاور می‌باشد. در راه مشهد به نیشابور در حاشیه روستای متروکه «کلاته پیر»، در میان قبرستان واقع شده است. این بقعه در ابعادی کوچک با طرح چهار ضلعی گنبدخانه‌ای است و قبر در میان آن قرار دارد. اخیراً یک ایوان ورودی بر مدخل بنا افزوده شده است. هویت فرد مدفون در بنا معلوم نیست زیرا سنگ قبر یا شواهدی در خصوص این شخصیت به دست نیامده است. بنابر شواهد موجود از جمله سفال‌های پراکنده بر روی قبرستان، این بقعه در دوره قاجار بنا شده است. از نظر قدمت نیز بیشتر سنگ قبرهای آن متعلق به قرن سیزدهم و چهاردهم هجری است.

 

پیر بابا لنگر

بقعه مشهور به پیر بابا لنگر که نامش را از روستای لنگر گرفته وی مؤید انتسابش به صوفیه و عرفا می‌باشد در حاشیه سمت راست رودخانه کشف‌رود در فاصله ۴۶ کیلومتری شرق مشهد در بخش رضویه واقع شده است. بنای مزبور بر روی پشته‌ای در میان قبرستان قرار دارد و به دلیل عدم وجود مدارک مستدل هویت مدفون در آن نامعلوم است، اما با مقایسه این بنا با دیگر آثار مشابه می‌توان آن را بنایی به یادگار مانده از معماری دوره تیموری معرفی نمود. به اعتقاد برخی این مکان مدفن «بابا زنگی شی» می‌باشد.

 

رباط فخر داود

این رباط در محل یکی از توقفگاه‌های کاروانیان در راه قدیم مشهد به نیشابور بنا شده و در ۵۵ کیلومتری مشهد قرار دارد. بنای مزبور با وسعت ۸۵۳ مترمربع از نوع کاروانسراهای کوهستانی است که دارای محل تیراندازی (مزغل) در بخش فوقانی شاه‌نشین‌ها و اتاق‌های ضلع جنوبی می‌باشد. نمای بیرونی رباط علاوه بر دیوار اصلی دارای برج‌های دیده‌بانی است. شواهد موجود حاکی از بنیان این بنا در دوره تیموری تا قاجار است.

 

بنای سنگور/ سنگبر

این اثر تاریخی در حاشیه‌ی کشف‌رود و در۱۸کیلومتری شمال‌شرقی مشهد، در بخش مرکزی واقع است. معماری سنگبر مشتمل بر اتاقی مربع شکل و گنبدی کم‌خیز بر فراز آن می‌باشد و پیرامون آن دارای چهار درگاه ورودی است. شالوده بنا از قلوه سنگ و بدنه آن با نوعی از آجرچینی جناغی ساخته شده است. به اعتقاد صاحبنظران اجزا و عناصر معماری انتساب این اثر را به دوره تیموری نشان می‌دهد. سنگبر در میان اهالی به زیارتگاه نیز معروف است.

 

تهیه و تنظیم : واحد تولید محتوای اصفهان تور