نگاهی به منطقه ی توریستی-تفریحی جلفا
نگاهی به منطقه ی توریستی-تفریحی جلفا
جلفا یکی از شهرستان های استان آذربایجان شرقی میباشد. معروفیت این شهر بیشتر به خاطر تجاری بودن و بازارهای خرید آن است. علاوه بر آن دارای جاذبه های تاریخی و دیدنی بسیار زیادی میباشد که دیدن آنها خالی از لطف نیست،آژانس مسافرتی اصفهان یکسری از این آثار تاریخی را برای آشنایی بیشتر شما همراهان در این مقاله گردآوری کرده است با اصفهان تور همراه باشید.
بازارچه مرزی جلفا در کنار رودخانه ارس و در شهر جلفا، درست در مرز ایران با جمهوری خودمختار نخجوان ایجاد گردیده است. این بازارچه در سال ۱۳۷۳ شروع به فعالیت نمود. که در حال حاضر یکی از بازارهای پر رونق استان آذربایجان شرقی محاسبه میشود. تبدیل شدن جلفا به منطقه آزاد ارس باعث رشد و گسترش بازارچه مرزی جلفا و مراکز خرید زیادی در این منطقه گردید.
که این امر با افزایش روز افزون تجارت در این منطقه باعث رشد و ترقی تجاری در جلفا شد که این رشد نه تنها در احداث مراکز تجاری بزرگ بلکه در عریض کردن مسیر رفت و برگشت به تبریز٬ ساخت هتل٬ رستوران و مراکز تفریحی و ورزشی همچون زیپ لاین جلفا٬ بازسازی آثار تاریخی جلفا و… شد.
آبشار آسیاب خرابه جلفا»
آسیاب خرابه، یکی از اماکن دیدنی و توریستی استان آذربایجان شرقی می باشد، (که در شهرستان جلفا و درنزدیکی مرز ایران با جمهوری آذربایجان، قرار گرفته است.) آسیاب خرابه، آسیاب آبی بود که سال‌ها پیش مورد استفاده مردم منطقه جلفا، قرار می گرفت؛ ولی اکنون به‌دلیل تخریب قسمت‌های عمده آن کاربردی ندارد و به‌همین دلیل به «آسیاب خرابه»، شهرت یافته‌است…
ارتفاع آسیاب ۱۰ متر و مساحت محوطه پایینی آن ۲۰۰متر مربع میباشد. آبشار آسیاب خرابه، در ۳۵ کیلومتری شرق شهر جلفا، قرار گرفته است. در طول مسیر صحنه های دیدنی کوههای البرز، رودخانه ارس (رود ارس)، کوه آرارات و مرز کشور آذربایجان دیده میشود.
“آبشار آسیاب خرابه جلفا، یکى از زیباترین مناطق دیدنى آذربایجان شرقى”، است و این آبشار به علت وجود ویرانه‌هاى یک آسیاب آبى به آسیاب خرابه معروف شده است. جاذبه های گردشگری جلفا.
براى رسیدن به این مکان بسیار دل‌انگیز، باید از جادهٔ مرند – جلفا به هادی شهر (علمدار – گرگر) رفت و با عبور از یک جاده خاکى، در نوار مرزى ایران و جمهورى آذربایجان و گذشتن از یک جادهٔ فرعى، به دره‌اى باصفا رسید که محل آسیاب خرابه قرار دارد.از تبریز تا جادهٔ فرعى جلفا، به علمدار ۱۰۶ کیلومتر است. از علمدار تا آسیاب خرابه، ۲۷ کیلومتر راه خاکى است. در سمت راست ته دره آبشارهاى فراوانى، به وجود آمده است. تمام سطح دیواره‌ها پوشیده از خزه و گیاهان آبزى است…
(صدها آبشار کوچک و بزرگ و صداى یکنواخت ریزش آب، چشم‌انداز بدیع و هواى خنک، از جاذبه‌هاى دلپذیر جلفا است.) ارتفاع آبشار اصلى آسیاب خرابه جلفا، حدود ۱۰ متر و مساحت محوطه آن ۲۰۰ مترمربع است!
جلفا از نظر بافت اجتماعی، منطقه‌ای کارگری است و همه گونه خدمات عمومی در جلفا یافت میشود. وجود گمرک مرزی ایران و جمهوری آذربایجان و مبادله کالا و مسافر، سبب جذب جمعیت فعال به جلفا شده و جلفا را به ناحیه ای مهاجر پذیر، تبدیل کرده است. از طریق گمرک جلفا؛ بسیاری از محصولات مورد نیاز کشور؛ مانند: کاغذ، انواع کود شیمیایی، مواد اولیه پلاستیکی، نخ ابریشم مصنوعی، قطعات موتور کامیون و امثال آن، به ایران وارد و محصولاتی از قبیل خشکبار، قالی و گلیم صادر میشود…
“حمام جلفا”
این حمام، در جنوب شرقی جلفا قرار گرفته، که از لحاظ خصوصیات فیزیکی شبیه حمام کردشت می باشد، که از یادگاری های دوره قاجاریه است. از دیگر آثار شهر جلفا، می توان به دو “ساختمان گمرک و تلفنخانه متعلق به دوران قاجار، یخچال بوزخانا، پل چوبی و پل آهنی” اشاره کرد.
«کلیسا سنت استپانوس جلفا»
بعد از طی مسیر پنج کیلومتری به سمت جلفا از کلیسای ننه مریم که منظره ای بسیار زیبا روبه رود ارس دارد، کلیسایی ثبت جهانی شده بنام سنت استپانوس چشم نوازی می کند. این کلیسای زیبا در دره ای سرسبز با فضایی روح افزا بنا شده و گویی در دامن کوه های سبزپوش، از تاریخ کهن این منطقه سخن می گوید و نوای ناقوس کلیسا همراه با صدای پرندگان خوش صدا در طبیعتی بکر، آدمی را سرمست از این همه زیبایی ساخته و مدهوش می کند
كليساي سنت استپانوس در ۲۶ كيلومتري غرب جلفاي منطقه آزاد ارس در محلي به نام قريه قزل وانگ (صومعه قرمز ) در نرديكترين روستاي دره شام از دهستان ارس در كنار بخش پلدشت شهرستان ماكو واقع شده است که در گذشته راه كوهستاني مالرو داشت و از سال ۱۳۵۰ راه ماشين رو و هموار آن ساخته شده و چون در دامنه رشته كوه هاي ماقارات قرار گرفته به آن عبارت ماقارات سنت استپانوس نيز اطلاق مي شود.
آندرانيك هويان در مقاله كليساي سنت استپانوس مقدس درمجله ايران زمين مي گويد: كليساي استپانوس مقدس در دژي استوار واقع شده و به مجموعه بناهاي موجود در اين دژ وانگ استپانوس مقدس يا وانگ ماقارات مي گويند ، اين وانگ مانند ساير وانگهاي ارمنيان محل اجتماع طلاب خطاطان و خوشنويسان وتذهيب كاران، نويسندگان فلاسفه و مورخين و دانشمندان بوده است.
وانگ استپانوس از دو نظر براي ارمنيان حائز اهميت است ، كليسا به خاطر سبك بنا و جنبه فرهنگي از مراكز مشهور ديني و فرهنگي ارمنيان است تعداد بسياري خوشنويس و خطاط در اين وانگ گرد آمده و به استنتاج كتب مي پرداختند، نقاشان و تهذيب كاران با هنر خود بر زيبايي كتابها مي افزودند و به اين سبب وانگ استپانوس مقدس به عنوان يكي از مراكز خوشنويسان ارمني شهرت دارد و هم اكنون تعداد زيادي كتاب در اين وانگ استنتاج شده است و در كتابخانه هاي جمهوري ارمنستان و ايتاليا نگهداري مي شود.
تاريخ دقيق تاسيس كليساي سنت استپانوس كاملا مشخص نيست ، محققين حدس مي زنند بين قرن هاي هفتم تا نهم ميلادي اين كليسا بنا شده باشد. کتیبه‌ای از سنگ ماسه‌ای سرخ رنگ به خط نستعلیق بر بالای در ورودی و زیر طاق ورودی کلیسا به چشم می‌خورد، نقش‌های برجسته‌ای از فرشتگان بر پیشانی طاق‌نماهای اضلاع شانزده‌گانه بزرگ گنبد مرکزی که در حقیقت پای طاق گنبد بلند و زیبای نمازخانه کلیسا محسوب میشود حجاری شده است.
این کلیسا که بیشتر شبیه به قلعه ای مستحکم می ماند، در حصاری بلند با هفت برج نگهبانی و پنج پشت بند استوانه‌ای سنگی شبیه به دژهای مستحکم دوره ساسانی و قرون اولیه اسلامی بوده و با دروازه ای کم نظیر که در وسط دیوار غربی تعبیه شده و از جنس چوب و آهن میباشد و نقش برجسته‌ای از حضرت مریم(ع) و دوران کودکی حضرت عیسی(ع) در پیشانی طاقنمای آن به چشم می‌خورد.
بنای این اثر تاریخی و مقدس از سه قسمت اصلی برج ناقوس، نمازخانه و اجاق دانیال تشکیل شده است. برج ناقوس کلیسا بر روی ایوان دو طبقه‌ای متصل به دیوار جنوبی کلیسا قرار دارد. این برج با نقوش برجسته فرشته، صلیب، ترنج و ستاره گل هشت‌پر زینت یافته است. گویا این برج از آثار نفیس دوره قاجاریه است و در زمان عباس میرزا نایب‌السلطنه مرمت شده است.
درب ورودی نمازخانه منبت کاری با تزئینات بسیار زیبای آن در وسط ضلع غربی تعبیه شده است و گفته میشود بیش از هزار تکه چوب در آن به کار رفته است. در این قسمت از کلیسا حجاری پایه‌ها و نیم ستون‌ها و زنجیرهای جوانب و مقرنس‌های آن از شاهکار‌های هنر حجاری به شمار می‌رود. اجاق دانیال نیز تالاری است متصل به دیوار شمالی کلیسا که ۶ متر عرض و نزدیک به ۲۰ متر طول دارد؛ اجاق دانیال به نام دانیال از قدیسین قرن پنجم میلادی معروف است.
آرامگاه سید ابوالقاسم نباتی
نباتی متتبع از اشعار حافظ شیرازی است و بیشتر به جنس تجنیس طالب بوده شعرهای ترکی مطابق نغمات کردی، کرمی، قارا کهری، گرایلی بسیار گفته است.دیگر از آثار نباتی منظومه‌ای است به نام (عین العشق) که بنا به نوشته مشار به سال ۱۳۳۲ در لاهور به طبع رسیده است.
دیوان اشعارش به سال ۱۲۷۴ در تبریز چاپ سنگی و در دهم اردیبهشت ۱۳۴۵ به خط نستعلیق (یوسف مشکین قلم) به اهتمام مدیر کتاب فروشی ادبیه تهران در ۲۶۶ صفحه ۱۶ سطری چاپ افست شده است و شامل بحر طویل و غزل و قصیده و مخمس و رباعی و مستزاد و ساقی‌نامه و اشعاری به ترکی آذربایجانی است.تخلص او در اشعارش نباتی، خان چوبانی، مجنون و مجنون‌شاه میباشد.
وی پس از حدود هفتاد سال عمر، در ۱۲۶۲ قمری درگذشت. در خصوص آرامگاه نباتی در یک بلندی مشرف به روستای اشتبین و رودخانه ارس از اظهارات اهالی روستا چنین بر می‌آید که نباتی همیشه در یک نقطه‌ای از بلندی کوه می‌نشسته و به روستا و زادگاه خود و رودخانه ارس و جاده‌ای که اهالی و دختران جوان در آن تردد داشتند نگاه می‌کرده و اکثر شعرهای خود را در آن نقطه آفریده و و با صدای دل نشین به آواز خواندن می‌پرداخته که بعد از درگذشت وی، اهالی بنا به علاقه وافر نباتی به آن محل خاص، وی را در همان نقطه دفن کرده‌اند.
برج دوزال
برج دوزال در ۶۵ کیلومتری شهرستان جلفا و ۲۰ کیلومتری شمال خروانق در روستای دوزال در مکانی بسیار باصفا بر فراز کوهی مشرف به رود ارس بر روی آرامگاه امامزاده شعیب بنا شده است. این برج که قدمت آن به اواخر قرن هفتم هجری قمری و دوره حکومت ایلخانیان می‌رسد، دارای هشت ضلع آجری بلند است که روی یک قاعده سنگی استوار شده است. حاشیه‌ای از تزئینات معرق با کاشی‌های لاجوردی و فیروزه‌ای دور تا دور قسمت بالای برج را جلوه‌گر ساخته است.
کردشت:
روستای زیبا و تاریخی کردشت از توابع شهرستان جلفا محسوب میشود و میزبان یکی از جاذبه‌های تاریخی و گردشگری آذربایجان شرقی، مجموعه کردشت، است که بسیاری از گردشگران در سفر به تبریز برای بازدید از این اثر منحصربه‌فرد به این منطقه سفر می‌کنند. گفتنی است مجموعه کردشت جلفا از جمله بناهای طرح ملی پرديسان به شمار می‌رود که زيرنظر سازمان ميراث فرهنگی، صنايع دستی و گردشگری استان آذربايجان شرقی مرمت و بازسازی شده است.
کردشت (کوردش یا کوردشت) از جمله نام‌های رایج در منطقه جلفا بوده و کلمه «کور» در زبان ترکی به معنای بزرگ، پر و حجیم است. این روستا از نظر استراتژیکی نقش مهمی در تاریخ ایران ایفا کرده و شاهد رشادت‌های ایرانیان در جنگ‌های ایران و روسیه در دوره قاجار بوده است. علاوه بر این، عباس میرزا، ولیعهد قاجار، این منطقه را به‌عنوان پایگاه خود در برابر ارتش روس انتخاب کرد و به مقابله با تجاوز آنها پرداخت. بر اساس متون تاریخی این مجموعه نیز به دستور وی در همین دوران بنا شد و دارای ۸ عمارت تاریخی است که از معروف‌ترین آنها می‌توان به حمام و قلعه کردشت اشاره کرد.
روستای تاریخی کردشت، در ساحل جنوبی رود ارس از سمت غرب به شرق امتداد یافته و در ناحیه شرقی شهرستان جلفا قرار دارد. این روستا از ناحیه شمالی توسط کوههای کشور ارمنستان و در ناحیه جنوبی با کوههای کمتال احاطه شده است. روستای کردشت در دوران گذشته و در تقسیمات کشوری بخشی از محال منطقه دیزمار ارسباران (خاروانا) محسوب می‌شد، ولی در سال ۱۳۷۲ به همراه دهستان سیاری (سیه رود) از این منطقه جدا شده و به توابع شهرستان جلفا پیوسته است.
حمام کردشت
طبق اسناد تاریخی حمام کردشت در دوران شاه عباس صفوی و با دستور وی احداث شده و به حمام خانی مشهور بوده است؛ به عبارت دیگر، حق استفاده از این حمام متعلق به پادشاهان و بزرگان بوده است. در دوره قاجار و به دستور آقا محمدخان، این حمام دستخوش تغییر شده و در اختیار عموم مردم قرار گرفت، ولی متاسفانه در طول تاریخ در معرض تخریب قرار گرفت و در اثر عدم استفاده مردم از آن کاملا متروکه شد. البته در حال حاضر، پس از مرمت و بازسازی‌های صورت گرفته، به یکی از بناهای تاریخی و جاذبه‌های گردشگری استان آذربایجان شرقی تبدیل شده است.
این حمام زیبا دارای معماری سبک سنتی بوده و در میان باغ بزرگی بنا شده است. بنای حمام دارای یک هشتی به‌صورت هشت ضلعی به ابعاد ۳/۵ در ۳/۵ و ارتفاع ۴/۵ متر است که و در یکی از اضلاع آن در ورودی و در ضلع دیگر سربینه (ورودی رختکن) قرار دارد. سربینه حمام نیز هشت ضلعی است که با کمک هشت ستون به سقف متصل شده و هر یک از این سرستون‌ها دارای فرمنس‌کاری است که به وسیله سرب به ساونی متصل است. گنبد سربینه دارای کاربندهای جالب و مزین به آهک‌بری‌های زیبا بوده و سکوهای رختکن با طاق ضربی پوشیده شده‌اند که در زیر آنها کفش‌کن‌هایی تعبیه شده است. منبع روشنایی حمام توسط روزنه‌هایی تامین میشود که در نوک گنبد قرار دارند. بر روی هر یک از روزنه‌ها سنگ مرمر نازک و ظریفی نصب بوده که نور آفتاب از آن عبور کرده و ضمن تامین روشنایی یکنواخت در داخل حمام، افراد را از نگاه نامحرمان حفظ می‌کرد. رختکن حمام نیز توسط راهرویی به خزینه متصل است. گرماخانه یا خزینه (یا گرمخانه) در حمام به فضایی اطلاق میشود که از ۴ ستون سنگی هشت‌بر، ۲ حوض مستطیلی و اتاقی با گنبد قیراندود تشکیل شده است. آب حوض‌های مذکور از طریق کانالی از محل جوش آب به آنجا هدایت می‌شده است. این بنای زیبای تاریخی طی پنج سال اخیر توسط سازمان میراث فرهنگی در حال مرمت و بازسازی است و سالانه هزاران نفر از گردشگران برای بازدید از آن مراجعه می‌کنند.
قلعه کردشت
این قلعه در ساحل رود ارس قرار دارد و به لحاظ تاریخی و نظامی دارای جایگاه بسیار مهمی است، زیرا مقر اصلی مبارزه‌های عباس میرزا، ولیعهد قاجار، در دوران تجاوز روسیه تزاری به خاک ایران بوده است. طبق کتاب‌های تاریخی این قلعه به دستور عباس میرزا و به لحاظ موقعیت استراتژیکی در این منطقه بنا شده، ولی شواهد حاکی از آن است که پیش از استفاده نظامی از قلعه کردشت در دوران قاجار، این قلعه وجود داشته و قدمت بنا به سده‌های نخست اسلام منسوب است.
قلعه عباس‌آباد کردشت در سمت چپ جاده کردشت به خاروانا در بالای تپه‌ای صخره‌ای بنا شده ورودی آن در جبهه شمالی آن قرار دارد. دیوارهای قلعه از جنس سنگ و آجر ساخته شده و شش برجک نگهبانی به فاصله ۱۰۰ متر از یکدیگر در بالای دیوارهای قلعه تعبیه شده‌اند. این قلعه به لحاظ گنجایش، امکان جای‌گیری سربازان بسیاری را داشته و سربازان حاضر در آن، بارها پس از عبور از رود ارس، ساخلو (پادگان) سربازان روسی را مورد حمله قرار داده‌اند. در سال ۱۲۴۳ هجری قمری و پس از عبور سپاه روس از رود ارس، بخش‌هایی از خاک ایران از جمله جلفا، نخجوان، مرند، اصلاندوز و همچنین قلعه کردشت به تصرف آنها درآمده و تا زمان برقراری صلح و عقد معاهده ترکمنچای در اختیار سربازان روسی قرار داشت. البته پس از خروج روس‌ها از منطقه و واگذاری امور استان‌ها به نیروهای دولتی، قلعه کردشت بارها توسط امرای محلی و حاکمان قره‌باغ مورد استفاده قرار گرفت و در اواخر دوره قاجار خاصیت نظامی خود را از دست داد.
کلیسای ننه مریم جلفا
کلیسای ننه مریم جلفا در حدود ۲۰ کلومتری غرب جلفا نیز یکی دیگر از جاذبه های تاریخی جلفا می باشد که البته در تاریخی که ما از این حوالی بازدید داشتیم بنا به دلایلی که مرمت عنوان شد بسته بود ولی در صورتی که در سفر شما به جلفا باز بود توصیه می کنم از آن نیز دیدن کنید.
کلیسای ننه مریم که اشاره به حضرت مریم دارد و به نوعی این اصطلاح را می توان معادل همان نوتردام فرانسه دانست در منطقه ی آذربایجان همین یک نمونه نیست و بد نیست بدانید اسم اصلی این کلیسا، کلیسای مادر خدا و یا کلیسای آستواتساتسین مقدس می باشد که البته در تابلویی که در جاده برای نشان دادن این کلیسا خورده است کلیسای ننه مریم می باشد.
این منطقه که این کلیسا و کلیسای سنت استپانوس و روستاهای تاریخی ارمنی در آن قرار دارد دره شام نامیده می شود و البته در قدیم ارمنی نشین بوده است ولی گویا در دورانی از تاریخ بنا به دلایلی و خصوصا در دوران صفوی ارامنه از این ناحیه کوچ کرده و یا حتی کوچ داده شده اند.
در این کلیسا بر خلاف دیگر کلیساهای این منطقه حکاکی های زیادی نخواهید دید و بنای این کلیسا بسیار بسیار ساده تر از دیگر کلیساهای این حوالی نظیر سنت استپانوس است. در اطراف این کلیسا تعدادی گور و سنگ گور ارامنه نیز کشف شده است. این بنا نیز اگر به روی گردشگران باز بود در سفر به جلفا ارزش دیدن دارد.
كاروانسراي خواجه نظر (عباسي)
كاروانسراي خواجه نظر (عباسي) یکی از ۹۹۹ کاروانسرای ساخته شده در زمان شاه عباس صفوی می باشد .
تاورنيه فرانسوي اين كاروانسرا را ديده و مي نويسد :
خواجه نظر يكي از ارامنه معتبري بود كه از جلفا خارج شد و چون در تجارت ترقي كرد و نزد شاه عباس كبير و جانشين او شاه صفي اعتبارات حاصل نمود ، او را كلانتر ملت ارامنه كردند و به افتخار وطن اصلي خود جلفا ۲ كاروانسراي بزرگ در آنجا بنا كرد كه هنوز در طرفين رودخانه باقي هستند ۱۰۰۱۰۰۰ اكو در آنجا خرج كرد ، اما اين دو بناي عالي به واسطه فوت باني ناتمام ماندند .
جيمز كاروي نيز اين بناي تاريخي را ديده و ياد مي كند :
در اين نكته كاروانسراي بزرگي به واسطه يكي از ارامنه به نام كوجيا نظر (خواجه‌نظر) با هزينه گزافي بنا شده كه متاسفانه رو به خرابي مي رود و كس نيست كه به تعمير آن اقدام كند و فقط چند تن ارمني در آن سكونت دارند.
در ۵ كيلومتري جلفا كاروانسراي ويرانه اي وجود دارد كه بناي آن در زمان شاه عباس كبير با هزينه خواجه نظر ارمني از مقربان درگاه شاهي به عمل آمده ، وي از ارامنه اي بود كه در زمان شاه عباس به اصفهان به اجبار كوچانده شدند و در آنجا كارش بالا گرفت و مورد عنايت شاه واقع شد ثروت ومكنت كلاني به هم رسانيد و با اجازه شاه بر روي ويرانه هاي زادگاه خود كاروانسراي بزرگي از سنگ و آجر بنا كرد تا مسافراني كه از آب ارس مي گذرند شبي را در آنجا استراحت كنند و سحر گاه راهي سوجيا يا شجاع امروزي شوند .
عبدالعلي كارنگ مي نويسد :
ويرانه كاروانسراي خواجه نظر ارمني معروف به شاه عباسي واقع در ساحل رود ارس قرار دارد كه اين كاروانسرا به نام كاروانسراي جلفا معروف است .
کلیسای چوپان
کلیسای چوپان از جمله بناهای تاریخی ایران است که در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است.
این کلیسا که در قرن ۱۶ میلادی ساخته شده و در سال ۱۸۳۶ میلادی بازسازی گردیده است. این مکان محل عبادت چوپانان ارمنی ساکن روستاهای اطراف دره شام بوده است.
ساختمان کلیسا از خارج مربعی شکل به ابعاد ۷٫۷ در ۵٫۷ متر و از داخل صلیبی شکل بوده و کلیسای کوچک (Chapel) محسوب می‌گردد. ورودی اصلی در قسمت غربی بنا قرار داشته و محراب آن در سمت شرق بنا میباشد. مصالح بکار رفته در ساختمان آن سنگ و ملات است و سطح دیوارهای داخلی با گچ پوشانده شده است. بنا فاقد هر گونه حجاری است. این کلیسا دارای گنبد کوچکی با پلان دایره شکل است که بر روی آن چهار نورگیر در چهار جهت تعبیه شده است. در سمت غرب کلیسا آثار و بقایای بنای ویران شده‌ای موجود است که احتمالاً بخشی ازکلیسا را تشکیل داده است. در محوطه اطراف کلیسا سنگ صلیبهایی بوده است که جهت حفظ آنها تعدادی به تبریز منتقل گردیده است.
کلیسای چوپان درغرب شهر مرزی جلفا، در ساحل رود ارس و در استان آذربایجان شرقی واقع است
تقریباً در ۵ کیلومتری غرب جلفا در مسیر جاده جلفا – سد ارس در میان کوههای رسوبی سرخ رنگ قرار گرفته است و طوری در آنجا مکان گزیده که جزء طبیعت لاینفک آنجا درآمده است. این کلیسا در سال ۱۵۱۸ میلادی احداث گردیده و چنانچه از نام آن قابل استنباط است شاید این کلیسا برای چوپانانی که مشغول چرای حیوانات در مراتع آنجا بودند طراحی شده تا آنها برای به عمل آوردن فیوضات خود به روستاهای دره شام مراجعت نکنند. پوسته خارجی کلیسا به وسیله سنگ ساخته شده و دارای یک گنبد کوچکی میباشد که اخیراً مرمت گردیده است. داخل کلیسا خیلی کوچک است و بیش از ده نفر در آن جای نمی‌گیرد. طاق‌های آن نیز به مانند کلیساهای دیگر جناغی شکل است.
روستای اشتبین
وستای پلکانی اشتبین با ارتفاع ۳۲۶۰ متر مربع از سطح دریا، از توابع بخش سیه‌رود و دهستان نوجه‌مهر شهرستان جلفا در استان آذربایجان شرقی بوده و متشکل از سه آبادی به نام‌های هراس، سیاوشان و جعفرآباد است. در زمان‌های بسیار دور، روستا حالتی قلعه‌مانند داشته و دسترسی به آن بسیار سخت بود. مسافران می‌توانند پس از عبور از جلفا، روستای سیه‌رود، نوردوز و کردشت از سه راهی آبادی هراس وارد اشتبین شوند و تنها راه ارتباطی این روستا با مناطق دیگر، جاده‌ای است که از مرز نوردوز و کردشت به روستا کشیده شده است. رود ارس در سمت شمال این روستا قرار دارد و از فاصله‌ی ۱۴ کیلومتری آن عبور می‌کند. رود هراس نیز در سمت شرقی اشتبین واقع شده است.
از مهم‌ترین کوههای مجاور این روستا می‌توان به کیامکی، دوسته‌شا و قازان‌داغی اشاره کرد. ارتفاعات و اراضی اطراف آن پوشیده از جنگل‌ها و مراتع است. آب و هوای اشتبین تابع آب و هوای منطقه‌ی ارسباران است که در مناطق جنوبی کوهستانی، آب و هوای سرد و در حوالی دره‌ی ارس، هوایی گرم، معتدل و مرطوب دارد. روستای اشتبین در زمستان بسیار سرد و پوشیده از برف است و دارای اقلیم سرد و زمستان‌های طولانی است.
علت نام‌گذاری روستا
برخی از کارشناسان بر این عقیده‌اند که چون روستای اشتبین از ۳ آبادی هراس، سیاوشان و جعفرآباد تشکیل شده، کلمه‌ی «اشتبین» از ترکیب دو کلمه‌ی «اوش» که در زبان ترکی به معنی« سه» و کلمه‌ی «تبین» که در زبان ترکی تاتی به معنی «طایفه» است، تشکیل شده است. همچنین اغلب مردم محلی روستا می‌گویند که چون روستا میان سه کوه بلند واقع شده ، نام روستا از ترکیب دو کلمه‌ی «اوش» به معنی «سه» و «بیین» به معنی «میان» گرفته شده است.
آثار تاریخی
روستای اشتبین سابقه‌ی تاریخی کهنی دارد و وجود گویش تاتی میان مردمان این روستا دلیل اثبات این ادعا است. این روستا آثار تاریخی بسیاری را در خود جای داده است. در اشتبین یک گورستان قدیمی، چند کتیبه به خط ثلث مربوط به دوران شاه طهماسب و شاه عباس صفوی، کتیبه‌ی مرمرین آرامگاه خواجه ملک کدخدا به تاریخ ۸۴۳ هجری قمری و کتیبه‌ای دیگر متعلق به خواجه احمد به تاریخ ۹۷۶ هجری قمری وجود دارد.
در گورستان اشتبین، سنگ‌نوشته‌هایی وجود دارد که قدمت آن به ۸۰۰ سال قبل باز می‌گردد اما متاسفانه امروزه به دلیل عدم مدیریت و نظارت صحیح بر این آثار، شکسته‌های این سنگ نوشته‌ها در زمین این گورستان پراکنده شده است.
همچنین کتابی در این روستا نگهداری میشود که به کتاب نادری شهرت دارد. این کتاب در سال ۱۲۳۱ توسط مشهدی محمدعلی نوشته شده است. مردم روستا نسبت به آثار هنرمندان خود حساسیت دارند و سعی می‌کنند این آثار را خودشان نگهداری کنند.
از آثار تاریخی دیگر روستای اشتبین می‌توان به سنگ درب خانه‌هایی روستا که یکی از آنها متعلق به دوران سلطنت سلطان محمد خدابنده است، اشاره کرد.
معماری روستا
روستای اشتبین در منطقه‌ای کوهستانی واقع شده و به دلیل شیب تند کوه، معماری منحصر به فردی دارد. خانه‌های آن به صورت پلکانی بنا شده، به طوری که سقف هر خانه، حیاط خانه‌ی دیگر است و چشم‌اندازهای بسیار زیبایی خلق کرده است. این امر و عوامل دیگری مانند بستر سنگی و شرایط اقلیمی خاص روستا، باعث شده که روستا بافت مسکونی متمرکزی داشته باشد و فقط در محدوده‌ی شمالی روستا امکان توسعه وجود داشته باشد. کوچه‌های تنگ این روستا با پله‌های زیادی به هم راه دارند. خانه‌های قدیمی اشتبین به سبک معماری دوره‌ی صفویه و قاجاریه ساخته شده است.
ویژگی دیگر معماری این روستا، استفاده از «بالکون» یا همان بالکن است که مردم محلی به آن «آرتیرما» می‌گویند که فضایی بیرون آمده از ساختمان است و روی معابر قرار می‌گیرد. آرتیرما در تابستان هم جلوی تابش زیاد آفتاب را به درون اتاق می‌گیرد و هم فضای بادگیر و خنکی است.
دیگر ویژگی خاص معماری این روستا فضایی به نام «بنه‌گاه» یا «بناگاه» است که طبق اظهارات مردم محلی به دلایل امنیتی شکل گرفته است. این قسمت از بنا هیچ روزنه‌ای به خارج ندارد و تنها نورگیر آن، قسمت انتهایی سقف است. ارتفاع آن تقریبا دو طبقه ساختمان است و سقف چوبی و هرمی آن را چهار ستون چوبی که معمولا سرستون‌های آن حکاکی شده است، نگه می‌دارد. معمولا زیر این سقف تنوری برای پخت نان وجود دارد.
بناهای این روستا معمولا دارای نرده‌های زیبا، ستون‌های منقش و ارسی هستند و این تزیینات زیبا، نشان‌دهنده‌ی هنر و تمدن اهالی این روستا است.
سوغات
روستای اشتبین به دلیل نزدیکی به دو رودخانه‌ی ارس و هراس، بسیار سرسبز و پر از باغ‌های وسیع و حاصلخیز است. سرسبزی باغ‌ها به زیبایی منحصر به فرد این روستا افزوده است. میوه‌های اشتبین بسیار مرغوب است. محصولات آن شامل انار، انجیر، گردو، آلبالو، زردآلو، انگور، سماق، زغال اخته، ازگیل و توت است. انارهای این روستا به دلایل ژنتیکی بسیار مرغوب است و بدون هیچ‌گونه کودی به دست می‌آید که شامل دو نوع است: انار سفید و قرمز. زنان محلی از محصول باغات خود رب و لواشک انار خانگی بسیار خوشمزه درست می‌کنند. همچنین انجیرها را بعد از فصل چیدن خشک کرده و نوعی شیرینی به نام «میان‌پر» درست می‌کنند که آذری‌ها به خصوص در شب یلدا و چهارشنبه سوری از آن استفاده می‌کنند. گردوی اشتبین نیز بسیار چرب‌تر و خوشمزه‌تر از گردوهای مناطق دیگر است.
اشتبین
از غذاهای سنتی اشتبین می‌توان به آبگوشت، کوفته، آش و کباب اشاره کرد. کیفیت عسل‌های این منطقه نیز بی‌نظیر است. اگر به این منطقه سفر کردید، خرید از محصولات این بهشت پنهان را فراموش نکنید زیرا نظیر آن را نمی‌توانید هیچ جای دنیا پیدا کنید.
اهالی اشتبین از سال‌های دور به تولید ابریشم نیز مشغول بوده‌اند و چندین کارگاه تولید ابریشم در این روستا وجود دارد.
ثبت ملی
این روستا در تاریخ ۱۷ خرداد سال ۱۳۷۱ با شماره‌ی ثبت ۲۶۹۲ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
کلیسای مریم مقدس
کلیسای مریم مقدس در منطقه دره شام از توابع شهر جلفا واقع در غرب این شهرستان از استان آذربایجان شرقی و در در محل تلاقی دو رودخانه آق چای و ارس در سطح وسیعی و صافی که به صورت طبیعی است و در حاشیه جنوب ارس واقع است. این کلیسا که تا به امروز نیز زیارتگاه ارمنیان ایران است در سال ۱۵۱۸ به دست ارمنیان ساکن همان روستا بنا شده است. نازار گورویانس، نویسنده و محقق ارمنی که بین سال‌های ۱۸۹۰ تا ۱۸۹۸ به این منطقه سفر کرده است وجود روستاهای ارمنی نشین در این منطقه را تأیید می‌کند. محقق ارمنی دیگری نیز به نام یرواند فرانگیان که در سال ۱۹۰۵ به منطقه مزبور سفر نموده است در خاطرات خود به حضور حدود ۳۰ خانوار ارمنی در روستاهای منطقه و نیز فعال بودن این کلیسا اشاره نموده است. کلیسا دارای یک پلان مستطیلی‌شکل است به جهت شرق به غرب که سقف و گنبد آن بر روی چهار ستون تکیه دارد، به صورتی که هر یک از ستون‌ها توسط چهار قوس در چهار جهت به ستون‌های مقابل و دیوارهای بنا متصل‌اند.
امامزاده سید محمد جلفا
در روستای نوجه مهر جلفا قرار گرفته است و برای رفتن به آن باید از هادی شهر به سیه رود سپس به پایانه مرزی نوردوز و کمی بالاتر از این پایانه مرزی دست راست تابلوی این امام زاده مشهود است. در روستای نوجه مهر چناری با قدمت ۳۲۰سال در وسط خیابان قرار دارد.
به علت ممانعت تردد ارمنستان از خودروهای جمهوری آذربایجان از خاک این کشور، مسیر جاده محل تردد خودروهای کشور جمهوری آذربایجان به جمهوری خود مختار نخجوان (بویژه خودروهای سنگین) هست.
امکانات و طبیعت
محوطه امام زاده زمانی نه چندان دور قبرستان بوده است. سید محمد با ۹ واسطه به امام رضا، امام هشتم شیعیان منسوب نسل می‌گردد. درداخل حرم آیینه کاری صورت پذیرفته هست. این امام زاده از نظر امکانات زیستی مجهز به بازارچه‌های متنوع، نانوایی و… میباشد.هر چند درختان انجیر و انار بومی آذربایجان نیست اما به علت تنوع آب هوایی منطقه،و وجود تابستان های گرم و مرطوب (رطوبت رود ارس ) در این محل درختان انجیر و انار به همراه درختان گردو زیاد وجود دارد. رودی از سمت جنوبی امام زاده همیشه در جریان است که رود آبشار گل آخور ورزقان را به رود ارس می‌ریزد.منازل و سوییت های کوچک جهت اقامت شبانه مسافران به تعداد کافی ساخته شده و اجاره داده می شود.هر سال نزدیک دو میلیون بازدید کننده در آن به ثبت می‌رسد.
زیارتگاه بابا یعقوب
در اواخر قرن يازدهم(ه.ش) يعقوب ابن ورقا در حاشيه رود ارس كنار ضلع شرقی رودخانه قره سو زندگی می‌كرد. بابا يعقوب مالك زمين‌های آن محل بود و به كشاورزی و تبليغ دين اسلام می‌پرداخت.
بابا يعقوب را در سن ۷۵ سالگی راهزنان به قتل رسانده و آن را از درخت قره آغاج آويزان كردند. جنازه بابا يعقوب را اهالی سيه‌رود در ملك خود بابا يعقوب به خاك سپردند. اين مقبره و زيارتگاه مقدس كه در ۵۰ كيلومتری منطقه آزاد ارس، نزديكی شهر سيه‌رود است از دير باز در بين مردم منطقه از احترام و قداست خاصی برخوردار بوده است.
در مورد نسب‌نامه و شرح حال ايشان اطلاعات چندانی موجود نيست و بنا به اظهار برخی از مطلعين در حدود ۱۲۰سال پيش بابا يعقوب و خواهرش كه مزار ايشان نيز در نزديكی اردوباد روبه‌روی سيه‌رود در خاك جمهوری نخجوان است از مدينه هجرت كرده و در اين منطقه ساكن شده‌اند.
از آداب و رسوم مذهبی كه در اين امامزاده برگزار میشود اين است كه اهالی سيه‌رود و ايری سفلی همه ساله آخرين پنجشنبه مهرماه را به زيارت اين مقبره مقدس می‌روند و به طبخ نوعی پلو مخصوص با هيزم درخت قره آغاج پرداخته و آن را در بين مردم منطقه و زائرين توزيع می‌نمايند.
اين پلو در بين مردم منطقه به نام بابا يعقوب پلوسی معروف است. مردم سيه‌رود به احترام بابا يعقوب هيزم‌های درخت قره آغاج را فقط در محوطه زيارتگاه برای پخت و پز استفاده می‌كنند.
شهری فاقد گورستان
با توجه به اینکه شهر جلفا در زمان های گذشته به علت مبدا واردات کالاهای اساسی گمرک و راه آهن فعال بوده است و مردم نیز تنها برای تجارت به این شهر می آمدند و به علت اینکه تمام ساکنان این شهر غیر بومی بودند، بعد از مرگ نیز افراد در شهرهای خود و یا در شهرهای نزدیک شهر جلفا دفن می شدند.
بر اساس اظهارات اهالی شهر جلفا در زمان های گذشته این شهر به علت دور بودن به عنوان تبعیدگاه استفاده می شد، به طوری که روزهای این شهر پر از هیاهو و شب های آن در خلوت و سکوت مطلق سپری می شد.
در هشت سال گذشته شورای شهر شهر جلفا برای ایجاد آرامگاه در این شهر مکانی را اختصاص داده بود که به علت نبود استقبال از سوی مردم این گورستان ایجاد نشد و علت امر غیر بومی بودن افراد شهر است که اکثرا به علت شغل خود در آنجا زندگی می کنند.
شهر جلفا فاقد گورستان است
اکثر اهالی این منطقه غیر بومی هستند و صرفا برای انجام کار به این شهر می آیند.
این شهر به علت اینکه از زمان قدیم یک شهر اداری بود، اکثر افراد غیر بومی برای فعالیت های کاری به این شهر می آمدند و بیشتر در زمینه های راه آهن و گمرک فعالیت می کردند.
اکثر کارکنان در گمرک و راه آهن اهل هادی شهر بودند و این شهر در ۱۰ کیلومتری شهر جلفا قرار دارد.
اکثر افراد بعد از فوت در شهر خود مدفون می شدند.
حدود هشت سال گذشته شورای شهر جلفا برای ایجاد آرامگاهی در این شهر مکانی را اختصاص داده بودند که به علت نبود استقبال این گورستان ایجاد نشد.
در این شهر پنج شهید گمنام ۸ سال دفاع مقدس که در حیاط مسجد جامع مدفون شده اند و علاوه بر این آرامگاه سه سرباز شهید سال ۱۳۲۰ وجود دارد که در حاشیه رود ارس در کنار پل آهنی شهر جلفا دفن شده اند.
غیر بومی بودن ساکنان عامل اصلی نبود آرامگاه در شهر جلفا است
سابقه تاریخی شهر جلفا به بعد از قرارداد عهد نامه ترکمنچای برمی گردد که بعد از تقسیمات کشوری اداره های پست، گمرک و شبکه بهداشت در این شهرستان ایجاد شد و اکثر ساکنان این شهر غیر بومی بوده اند.
حدود ۱۵۰ سال گذشته در شهر جلفا قرار بود که آرامگاهی ایجاد شود، اما به علت غیر بومی بودن ساکنان هر فرد بعد از مرگ در شهر خود دفن می شد.
شهرهای شجاع و شاهمار نزدیک ترین شهرهایی بودند که در آن زمان برخی از ساکنان شهر جلفا بعد از مرگ در آنجا دفن می شدند.
حدود ۳۷ سال گذشته در شهر جلفا قرار بود که آرامگاهی ایجاد شود، این شهر به لحاظ دارا بودن کلیسای خرابه گردشگران زیادی داشت و در آن زمان یک خانواده ارمنی برای زیارت این کلیسا آمده بودند که در راه بازگشت فرزند خود را از دست دادند و در این آرامگاه دفن کردند، مسلمانان به علت اینکه نخستین مدفون این گورستان ارمنی بود در آنجا افراد خود را دفن نکردند و بعدها آنجا تبدیل به آرامگاه ارامنه شد.
حدود شش سال گذشته نیز قرار بود در تپه ای نزدیک به شهر جلفا آرامگاهی ایجاد شود که به علت نظامی بودن آن اجازه ایجاد گورستان داده نشد.
در سال های گذشته به علت اینکه در هادی شهر غسالخانه وجود داشت، اهالی شهر جلفا افراد فوت شده خود را در هادی شهر دفن می کردند.
با ایجاد غسالخانه ها در شهرهای شجاع و شاهمار اکثر فوت شده ها در این شهرها به خاک سپرده می شوند.
شهرستان جلفا رتبه شانزدهم را در آمار مرگ و میر آذربایجان شرقی دارد
آمار مرگ و میر در سه ماهه نخست آذربایجان شرقی پنج هزار و ۵۶۲ مورد بوده که ۸۸ مورد آن مربوط به شهرستان جلفا است و این شهرستان رتبه شانزدهم را در آمار مرگ و میرهای استان دارد.
در سال گذشته در آذربایجان شرقی ۲۲ هزار و ۷۰۵ مورد وفات اتفاق افتاده بود که ۳۰۰ مورد آن مربوط به شهرستان جلفا بوده است و این شهرستان رتبه هفدهم را در آمار مرگ و میر استان دارد.
در سال ۹۱ آمار مرگ و میر در آذربایجان شرقی ۲۱ هزار و ۲۴۶ مورد بوده است، افزود: در سال ۹۱ آمار مرگ و میر در شهرستان جلفا ۳۲۲ مورد بوده است که این شهرستان رتبه شانزدهم را در مرگ و میر استان دارد.
با وجود اینکه در حال حاضر شش هزار نفر در شهرستان جلفا زندگی می کنند، اما با این حال از دیر باز تاکنون در این شهر آرامگاهی ایجاد نشده است و امروزه به علت رونق مشاغل تجاری در شهر جلفا شاهد افزایش جمعیت روز افزون هستیم.
