نگاهی به تاریخ و باستان زنجان

استان زنجان یکی از استان های ایران میباشد مرکز این استان شهر زنجان است،این استان در شمال غرب واقع شده است که دارای شهرستان های متعدد نیز میباشد شهری که قدمت زیادی نیز دارد،قدمت آن متعلق به اواخر هزاره دوم قبل از میلاد می باشد، آژانس هواپیمایی طلوع سفریاد در این مقاله  به توضیح در مورد تاریخ این شهر میپردازد. در این مقاله همراه اصفهان تور باشید.

استان زنجان یکی از مناطق تاریخی سرزمین ایران است و کاوش های باستانی و آثار مکشوفه تاریخی، دیرینگی و قدمت آن را نشان می دهد. غار گلیجک که در ارتفاعات مشرف به روستای حاج آرش قرار گرفته، پناهگاه انسان در دوره های پیش از تاریخ بوده است. درون غار آثاری از زندگی انسان های دوره آشولین تا بردوستین (جدیدترین ابزارهای سنگی دوره پارینه سنگی قدیم) متعلق به ۱۶ تا ۳۰ هزار سال پیش از میلاد کشف شده و یکی از مناطقی است که برای قدمت تاریخی این استان می توان به آن استناد کرد. آثار باستانی بر جای مانده مانند آتشگاه های دوران اشکانیان و ساسانیان در طارم نیز، نشان می دهد که در دوره های تاریخی، هم در حاشیه و هم در دره رودخانه قزل اوزون و زنجان رود از رونق زیادی برخوردار بوده اند.

در سال ۱۹ یا ۲۱ هجری قمری، یزدگرد سپاه بزرگی برای مقابله با مسلمانان فرستاد و مسلمانان در نهاوند، ایرانیان را شکست دادند. پس از فتح نهاوند، همدان نیز به دست مسلمانان افتاد. فتح همدان و قزوین و ابهر و زنجان به دست قبایل کوفه انجام گرفت.

در طی حکومتی صد ساله، سامانیان (۲۸۷ تا ۳۸۹ هجری قمری) در قسمتی از ایران کنونی و بخشی از کشور های همسایه فرمانروایی کردند. این قلمرو وسیع، در ایران شامل زنجان، قزوین، ری، طبرستان، خراسان، سیستان و کرمان نیز می شد.

پس از حمله هلاکوخان به قلاع اسماعیلیه و سپس بغداد و انقراض خلافت عباسیان در بغداد، ایران مرکز حکومت ایلخانان مغول گردید. پادشاهان ایلخانی مقر خود را در شهر سلطانیه و مراغه و تبریز قرار داده بودند. معروف ترین پادشاهان این سلسله یکی غازان خان و دیگری الجایتو (اولجایتو) مشهور به سلطان محمد خدا بند بود. حکومت ایلخانان از سال ۶۵۴ تا ۷۵۰ هجری قمری دوام یافت. قابل ذکر است که شهر تاریخی سلطانیه به سال ۷۰۴ هجری قمری توسط الجایتو بنا شده و آثار مهم آن شهر تاریخی هنوز پا بر جا می باشد.

در دوره زندیه یکی از ولایات ایران خمسه نام داشت که تقریبا منطبق با استان زنجان کنونی بود. سبب اطلاق نام خمسه را استقرار طوایفی از ایلات پنج گانه شاهسون، بیات، اصنلو، مقدم و خدا بنده لو و نیز وجود پنج بلوک زنجان رود، ابهر رود، ایجرود، سجاس رود و بزینه رود در این ولایت می دانسته اند. همچنین ولایت خمسه در زمان فتحعلی شاه قاجار شامل قزوین، گروس، همدان و آذربایجان به مرکزیت زنجان بود.

در سال ۱۳۱۰ هجری شمسی، ولایت خمسه مشتمل بود بر مناطق زنجان و حومه، زنجان رود، ابهر رود، ایجرود، انگوران، طارمات و خدا بنود لو، به مرکزیت زنجان. همچنین طبق اصلاحیه تقسیمات کشوری در تاریخ ۱۹ دی ۱۳۱۶ شمسی، ایران به ۱۰ استان تقسیم شد و محدوده جغرافیایی زنجان در استان یکم واقع شده بود.

وجه تسميه زنجان:

به گفته حمدالله مستوفی شهر زنجان را اردشير بابکان ساخته و شهين خوانده است. در فرهنگ نامه مرحوم دهخدا در ذيل کلمه شهين چنين تقرير يافته ( شهين نام شهر زنگان است و معرب آن زنجان باشد . گويند آن شهر را اردشير بابکان بنا کرده است (جهانگيری – برهان قاطع ) و شهری بود بزرگ در ميان ری و آذربايجان و وجه تسميه آن مخفف زندگان يعنی اهل کتاب زند است و زنديگان زنگان شده و دال آن حذف گرديده (انجمن آرا آنندراج ) ما’خذ و منبع مستوفی در مورد کلمه شهين که به زنگان اطلاق می گرديده مبهم است و تاکنون هيچ منبع موثق ديگری در اين ارتباط اظهار نظر ننموده است .

آنچه مسلم است از نظر زبان شناسی کلمه شهين ارتباطی به زبانهای پارسی باستان و ادبيات اوستايی ندارد و برعکس کلمه زنديگان که به معنای اهل کتاب زند ، معروفترين کتاب آئين زردشتی در دوران ساسانی و پسوند ( گان) از پساوند پارسی باستان همچون آذربايگان، خدايگان و غيره بوده است . بطور حتم شهر در دوران ساسانی زنديگان نام داشته است که به علت کثرت استعمال تخفيف يافته و در دوران استيلای اسلام زنگان نام داشته است ، و چون در زبان عربی حرف گ به ج تبديل می گردد بنابر اين کلمه زنگان به زنجان تبديل شده است. اسم ديگر شهرستان زنجان (خمسه) است . اطلاق اين کلمه به منطقه در منابع و متون جغرافيايی از اواخر دوران قاجار ظاهر شده و در مورد وجه تسميه آن دو نظر می تواند مطرح باشد. نظر نخستين ناظر بر استقرار طوايفی از ايلات پنجگانه در اين منطقه است . و محتملا وجود منطقه ای به نام ( خمسه) در استان فارس که بر مبنای استقرار پنج ايل نامگذاری شده بسود اين نظريه است . در فرهنگ آنندراج ذيل کلمه زنگان چنين آمده ” چون پنج بلوک بود آنرا خمسه گويند ” لغت نامه دهخدا با تکرار مورد مزبور می نويسد ( اين شهرستان “زنجان” از پنج بلوک بنام بخش حرمه ، بخش ابهر رود ، بخش قيدار ، بخش ماه نشان ، بخش سردان …)

در اين بخش بندی بخش های ايجرود ، زنجان رود ، که جز’ خمسه اند سخنی به ميان نيامده ، لاجرم اين نظريه با شک و ترديد مواجه ميگردد. اما بخشهای پنجگانه ابهر رود ، خرا رود ، زنجان رود ، ايجرود ، سجاس رود که بخشهای اصلی خمسه را تشکيل داده منبع و مرجع موثقی به وجه تسميه آن می تواند باشد . کذر اين نکته ضرورت دارد که منطقه بزينه رود معروف به قشلاقات افشار که هم اکنون از توابع خمسه است تا اواخر دوران در حوزه ساسی ولايت کردستان بوده است ، بنابراين پنج بلوک بودن منطقه قطعی بنظر ميرسد .

دايره المعارف مصاحب بر اين اساس ذيل کلمه ( خمسه) می نويسد :

( خمسه مخفف ولايات خمسه در جنوب آذربايخان و غرب قزوين کرسی آن زنجان و از شهرهای معروفش سلطانيه پنج بلوک عمده ای که اين ناحيه به مناسبت آنها خمسه خوانده شده است عبارت بودند از ابهر رود ، زنجانرود ، ايجرود ،د سجاس رود که حاليکه همگی جزو شهرستان زنجانند …).

موقعيت جغرافيايی و تقسيمات سياسی استان:

استان زنجان که آنرا فلات زنجان نيز مينامند ، در ناحيه مرکزی شمال غربی ايران واقع شده است . اين استان در ۴۷ درجه و ۱۰ دقيقه تا ۵۰ درجه و ۵ دقيقه طول شرقی و ۳۵ درجه و ۲۵ دقيق تا ۳۷ درجه و ۱۰ دقيق عرض شمالی خط استوا ، با مساحتی نزديک به ۳۹۳۶۹ کيلومتر مربع قرار گرفته است .

استان زنجان از شمال به استانهای اردبيل و گيلان ، از شرق به استان قزوين ، از جنوب به استان همدان ، از جنوب غربی و غرب به استانهای کردستان و آذربايجان غربی و آذربايجان شرقی محدود است و از جمله استانهايی است که به تنهايی با ۷ استان کشور همسايه و همجوار است .

استان زنجان بر اساس آخرين تقسيمات کشوری ، دارای ۳ شهرستان ۱۳ بخش ، ۸ شهر ، ۴۴ دهستان و ۹۸۱ آبادی دارای سکنه است . شهرستانهای اين استان عبارتند از : زنجان ، ابهر و خدابنده .

  آب و هوا:

اوضاع جوی و شرايط اقليمی منطقه بر حسب پستی و بلنديها سخت متغير است. من حيث المجموع ارتفاعات دارای آب و هوای سرد کوهستانی ، زمستانهای پر برف و سرد و در تابستان معتدل و خشک می باشد . در اين ميان دره های قزل اوزن دارای آب و هوای معتدل تر بوده و دارای زمستانهای معتدل و تابستانهای نسبتا” گرم است . جلگه های مابين ارتفاعات نظير جلگه سجاس ، منطقه قشلاقات اقشار و قسمت سفلای زنجان رود دارای آب و هوای معتدل تری هستند. بر اساس آمار و گزارشات هوا شناسی در ۱۰ سال اخير معدل حداکثر درجه حرارت سالانه ۱/۳۷+ درجه سانتيگراد و معدل حداقل درجه حرارت سالانه ۵/۱۹- درجه سانتيگراد بوده است .

  خصوصيات نژادی :

از نظر تيپولوژی انسانی ، با توجه به سوابق تاريخی منطقه ، نقل و انتقالات سياسی ايلات، هجوم های جنگی و بررسی تيپ های نژاد انسانی اين چنين استنتاج می گردد که مردم اين شهرستان از نظر قوميت يکدست نمی باشند ، بلکه اختلاط و امتزاجی از اقوام آريايی که در اواخر هزاره دوم قبل از ميلاد در منطقه ساکن شده و تيپ های مختلفی از اقوام ترک ، که با نام طايفه قنغور در قرن هفتم هجری در منطقه سرازير گرديده ، همچنين اقوام گرجی که در دوران صفويه از آذربايجان کوچانيده شده با قبايل ايلات خمسه ، تيپ مخصوص زنجانی را که در جلگه ها و حاشيه رودخانه های منطقه زندگی ميکنند بوجود آورده است . از مشخصات اين تيپ با رنگ پوست گندمی و چشمهای ميشی با موهای به رنگ سياه ديده ميشوند ، تيپ اصيل که در ارتفاعات و مناطق کوهستانی زندگی می کنند بعلت عدم فعل و انفعالات انسانی ، آريايی اصيل باقيمانده و از مشخصات اين تيپ با رنگ پوست سفيد ، چشمهای زاغ و موهای به رنگ بور و مردمانی بسيار آرامند که تيپ اخير در مناطق جمعيتی کوههای زنجان شمالی اکثريت دارند.

جغرافيای تاريخی استان:

استان زنجان يکی از نواحی تاريخی سرزمين ايران است و کاوشهای باستان شناختی و و آثار باقيمانده تاريخی ، ديرينگی و قدمت آن را نشان می دهند . پيشينه تاريخی اين استان را ميتوان در چهار دوره به شرح زير مورد مطالعه قرارداد :

دوران پيش از تاريخ ( هزاره هفتم تا اوايل هزاره سوم پيش از ميلاد ) :

چگونگی سير اين دوره تمدنی به علت کمبود اطلاعات و مدارک ، تاريک و مبهم است . قديمی ترين آثار دوران پيش از تاريخ که در اين منطقه يافته و بررسی شده اند ، احتمالا” به دوره (( بردوستين)) تعلق دارند . اين يافته ها که شامل ابزارهای کوچک جماعت های آغازين بشری است ـ در حدود سی هزار سال قدمت دارند . مشخص ترين زيستگاه اين جماعت ها در زنجان ، غار تاريخی (گلجيک) است .

 دوران تاريخی (اوايل هزاره سوم تا اواخر هزاره دوم پيش از ميلاد ) :

يافته هايی که از اين دوره در منطقه ايجرود بدست آمده اند ، مورد بررسی قرار گرفته اند . پراکندگی زيستگاههای انسانی منطقه ايجرود در هزاره سوم و دوم پيش از ميلاد ، در هشت کانون باستان شناسی و تداوم حيات آنها تا هزاره اول پيش از ميلاد ، حکايت از شکوفايی و ديرپايی تمدن فلات مرکزی ايران در اين ناحيه دارد . آثار اين دوران در روستای ضيا,آباد ، آق کند ، گل تپه ، چايرلو ، قلتون و اوغول بيگ به دست آمده اند. ارزيابی و مطالعه آثار نقشهای سياه رنگ بر روی سفالهی نخودی کشف شده از اين کانون های تاريخی ، پيوند تمدنهای تپه حصار دامغان ، تپه سيلک کاشان ، تپه زاغه دشت قزوين و ايجرود را نشان داده است .

دو اثر از اين دوره در جنوب غربی شهرستان خدابنده شناسايی شده اند: يکی در تپه تاريخی “ياريمجه” (تکمه تپه) در قشلاق های افشار ، و ديگری در تپه تاريخی ” امان ارقين بلاغی” منطقه بزينه رود شهرستان خدابنده ، که هرکدام بخشی از نادرترين آثار زيستگاههای انسانی دوران هزاره سوم و دوم پيش از ميلاد را در خود جای داده اند .

دوران تاريخی جديد (اواخر هزاره دوم پيش از ميلاد تا اوايل قرن هفتم ميلادی ) :

از اين دوره نيز يافته هايی در منطقه زنجان بدست آمده است که بارزترين آن نوعی سفال ساده خاکستری رنگ است که يادگار زمان مهاجرت اقوام آريايی به اين منطقه است .

پايه و اساس اين اطلاعات نتايج بدست آمده از بررسی سفال هايی ست که بيش تر بطور اتفاقی از گورستان ها و تپه های قديمی منطقه کشف شده اند. تکنيک ،فرم و نقش اين سفالينه ها ، مطمئن ترين ابزار شناسايی تمدن های پيش از تاريخ هستند .

يکی از قابل توجه ترين ظرفهايی که در تمامی مراکز استقرار انسانی اين دوره مورد استفاده قرار می گرفته است، ظرفهای سفالی قوری مانندی با لوله نسبتا” بلندی است که در مراسم به خاک سپاری مردگان مورد استفاده قارا می گرفته است و در همه گورهای شکافته شده اين دوره ديده شده است. نقش های روی سفالينه های تپه سيلک کاشان و مجسمه های باستانی لرستان ، ارتباط اين نوع ظرف با مردگان را نشان می دهند . قوری های اين منطقه که عموما” بی نقش اند و با آثار بدست آمده از خوروين و املش قابل مقايسه اند ، احتمالا” دليل ديگری بر پيوند اين اقوام ، در اوايل هزاره اول پيش از ميلاد است. شواهد تاريخی موجود نشان ميدهد که تا اوايل نيمه اول هزاره اول پيش از ميلاد ، دستگاه فرمانروايی معينی در منطقه وجود نداشته و حکومت “اورارتويی” نيز به علت دوری مسافت نتوانسته بود بر اين نواحی چيرگی يابد . هم چنين کمی ابزار و جنگ افزارهای به دست آمده از گورهای باستانی نشان ميدهد که برخلاف تمدن های فلات مرکزی ايران که اقوامی جنگجو بوده اند مردمان اين منطقه به علت فراوانی چشمه سارها و آب های سطحی عمدتا” به دامداری و کشاورزی مشغول بوده اند و به همين جهت ، امنيت نسبی بر منطقه حاکم بوده است . طبق اسناد آشوری ها ، اين منطقه در قرن نهم پيش از ميلاد (انديا) نام داشته است و به احتمال ضعيف ، اقوام ساکن آن با اقوام لولوبی و گوتی دامنه های زاگرس پيوند هايی داشته اند . اين منطقه از لحاظ جغرافيای تاريخی ، در آغاز هزاره اول پيش از ميلاد ، شمال با کادوسيان و کاسپيان ، از مغرب با لولوبيان و گوتيان و از طرف جنوب شرقی و شرق با پديده تاريخی ماد همسايه بوده است . در دوره های بعد مادها ، اين اقوام را زير فرمان آورده اند .

طبق اسناد آشوری در قرن هفتم پيش از ميلاد ، منطقه زنجان “مادای” نام داشته است. آنچه اين ادعا را درست می نماياند ، کشف آثاری از هزاره اول يش از ميلاد در روستای مادآباد زنجان است . اما به علت روی دادن جنگهای ممتد منطقه ای(در قرن های هفتم و هشتم پيش از ميلاد ) تمدن در اين منطقه به شکوفايی درخور دست نيافته است .

از قرن هفتم پيش از ميلاد تا اواخر هزاره اول پيش از ميلاد ، يعنی در تمام دوران شاهنشاهی هخامنشی ، سکه (دريک) و (ريتون) در خدابنده و گردنبندهای طلايی با بن مايه ( موتيف) “گل لوتوس” که نقش های آنها با کنده کاريهای تخت جمشيد قابل مقايسه اند و همچنين چهرک (نقاب) طلايی مردگان گورها با آرايش مو و کلاه دوران هخامنشی را ميتوان نام برد .

يادگارهای باستانی از جمله آتشگاه عظيم تخت سليمان در غرب ، عبادگاه بهستان در جنوب و آتشکده های ساسانی در طارم نشان می دهند که در دوران اشکانيان و ساسانيان ، دره های زنجان رود و قزل اوزن از رونق بيش تری برخوردار بوده اند. گزارش های جغرافيا دانان آغاز دوره اسلامی نيز اين موضوع را تاييد می کنند .

از پانزده کانون باستان شناسی بررسی شده اين دوره ، ۹ کانون در دره رود قزل اوزن و در طارم عليا واقع شده اند که از شکوه و آبادانی اين بخش از منطقه ، در قرن های دوم تا پنجم ميلادی حکايت می کنند . از مهم ترين آثار آن دوره به آتشکده تشوير ميتوان اشاره کرد که در روستای تشوير در ميان گورستانی تاريخی ، با سنگ و ساروج و با طرح چها طاقی در ابعاد ۴*۴ مترمربع با پوشش گنبدی شکلی ساخته شده است .

ترکيب بنا ، يادآور سبک معماری آتشکده های دوران ساسانی است و با آتشکده های عظيم دوران ساسانی که جنبه دولتی و تشريفاتی داشتند ، به عنوان آتشکده محلی مورد استفاده قرارمی گرفته است و با گذشت زمان ، پيرامون آن به گو.رستان تبديل شده است .

دوران اسلامی ( از قرن ۷ تا ۱۹ ميلادی برابر با قرن اول تا ۱۴ هجری ) :

اين دوره از تاريخ زنجان ، با فتح آن در زمان خلافت عثمان و به دست ( برا, بن عازب) سردار مشهور آغاز ميشود .

به استناد مدارکی که از ۶۲ کانون باستان شناختی منطقه به دست آمده است، به استثنا, دره طارم عليا در رودخانه قزل اوزن و شهر زنجان ، در بقيه نواحی ، نقل و انتقال قدرت سياسی و مذهبی به آرامی صورت گرفته و با خرابی و درگيری همراه نبوده است .

متن ها و اثرها ی موجود تاريخی نشان ميدهند که اين منطقه در سرتاسر دوران اسلامی ، بويژه از قرن های چهارم تا هشتم هجری (در دوران حکومت حکومت کنگريان ، سلجوقيان و ايلخانيان) از شکوفايی اقتصادی ، فرهنگی و هنری برخوردار بوده است. از آثار اين دوره می توان مسجدهای جامع قروه ، سجاس ، قلابر ، کاروان سراهای نيک پی ، سرچم ، آثار تاريخی عظيم سلطانيه ، خدابنده ، ابهر و ساير آثار تاريخی را نام برد .

اصولا” يکی از دلايل انتخاب سلطانيه به پايتختی ، رونق اقتصادی اين منطقه در قرن هفتم و هشتم هجری بوده که توجه ايلخانان مغول را به خود جلب کرده است . کاشی های مطلايی که ز تپه نورآباد خدابنده به دست آمده اند ، گواهی بر رونق اقتصادی و فرهنگی آن دوره اند .

پس از برچيده شده حکومت ايلخانی به دست سربداران در قرن نهم هجری ، منطقه زنجان نيز دچار فتنه خانمان سوز تيمور لنگ شد و به شدت ويران گرديد .

تنش های سياسی و کشمکش های نظامی تا قرن دهم هجری شمسی ، مانع رشد و اعتلای اقتصادی و فرهنگی در اين منطقه شده است . در دوران حکومت صفويه و قاجاريه ، به ويژه در دوران حکومت شاه طهماسب ، شاه عباس و آغامحمد خان ققاجار ، رونق نسبی اقتصادی و فرهنگی در منطقه برقرار بوده است . قسمت اعظم روستاهای بخش ها و شهرهای کنونی ، با توجه به نظام ارباب و رعيتی ، تا اواخر قرن سيزدهم هجری قمری تکوين يافته اند و در طول دهه های اخير ، به سرعت در حال رشد و گسترش بوده اند . در زير ، به اختصار ، به جغرافيای تاريخی شهرستان های استان اشاره ميشود .:

تاريخ بنای شهرزنجان را هم زمان با سلطنت اردشير بابکان دانسته اند و در آن زمان ، آنرا شهين يعنی منسوب به شاه می ناميدند . گفته ميشود که اين نام طی قرون و اعصار به زنگان و سپس به زنجان تبديل شده است . فتح زنجان توسط اعراب در زمان خلافت عثمان و توسط سردار عرب برا,بن عازب – صورت گرفت و در اين دوره ، اين شهر ، شهری آباد و پرنعمت بوده است .

در قرون چهارم و پنجم هجری قمری ، زنجان به علت داشتن چراگاه های وسيع ، مورد توجه قبيله های ترک نژاد قرار گرفت و قبيله های گوناگون ترک در زنجان و نواحی مختلف آن ، بويژه در چمن سلطانيه ، مسکن گزيدند .

در حمله مغول ، شهر زنجانو آباديهای اطراف آن آسيب فراوان ديد . سپس ايلخانان مغول به اين شهر توجه فراوان نشان داد ، مخصوصا” سلطان محمد خدابنده ، از زمانی که مذهب تشيع را پذيرفت ، در توسعه اين ناحيه کوشيد و زمينه تبديل آن به يک مرکز اسلامی رافراهم کرد تا پس از آن در اندک زمانی به يکی از مراکز مهم سياست و تجارت تبديل گردد .

تاريخ زنجان در سده های بعدی نيز گزارشگر حوادث مختلف سياسی است. اين شهر شاهد رويدادهای سياسی ، اجتماعی و مذهبی نظير شورش علی محمد باب ، مبارزات ملوک الطوايفی ، نهضت مشروطيت ، تاخت و تاز فئودال ها ، درگيری دموکرات های آذربايجان و … بوده است . هرچند برخی از اين رويدادها ، رهاوردی جز ناملايمات فرهنگی ، اقتصادی و اجتماعی برای مردم اين شهر نداشته اند ، اما هرگز فرهنگ و مدنيت استعماری در اين شهر نفوذ نکرده است و اکثر قريب به اتفاق مردم / همچنان در حفظ شعاير مذهبی و سنتی خود پابرجا و اسوار باقی مانده اند . اين منطقه زادگاه بزرگانی چون شيخ شهاب الدين سهروردی و علمای نامی ديگری بوده است که مايه فخر فرهنگ ايرانی و اسلامی هستند .

با مقاله ای دیگر اصفهان تور نیز همراه باشید تا با شهرهای ایران بیشتر آشنا شوید.